Bielik

Bielik, podobnie jak inne drapieżniki, postrzegany był przez ludzi w XIX i XX w. jako konkurent i szkodnik, ograniczający pogłowie zwierzyny łownej i zagrażający zwierzom hodowlanym. Dlatego był tępiony: ptaki zabijano, niszczono gniazda i jaja. W Anglii do 1835 roku wypłacano nagrody za zabicie bielika – 5 szylingów od głowy, w Norwegii system premiowy działał do 1932 roku – tam za zabitego bielika płacono 2 korony. W samej Norwegii w latach 1846–1869 wypłacono nagrody za zabicie 88467 orłów. Strzelanie do orłów stało się źródłem utrzymania wielu ludzi, stanowiło też rozrywkę dla różnych grup społeczeństwa. Do tego pod koniec XIX wieku nastała moda na kolekcjonowanie jaj i skórek ptasich. W rezultacie w wielu krajach Europy Zachodniej i obszaru śródziemnomorskiego bielik całkowicie wyginął, a na innych terenach stał się rzadki. Potrzeby kolekcjonerów zaspokajał import trofeów ze wschodniej Europy, skutkując wzrostem presji na tamtejsze populacje. Prześladowaniom i tępieniu bielików nie zapobiegło wprowadzenie prawnej ochrony bielika. W Polsce w latach 80. XX wieku przypadki zastrzelenia bielika notowano każdego roku, pomimo tego, że był wtedy gatunkiem rzadkim objętym ochroną gatunkową. Odstrzał był przyczyną śmierci 37% ptaków w Grenlandii. Prześladowania ptaków przez ludzi w dalszym ciągu stanowi poważne zagrożenie dla bielików w niektórych rejonach centralnej i południowej Europy oraz Azji.

Poważnym zagrożeniem dla bielików jest zanieczyszczenie środowiska chemicznymi środkami ochrony roślin, metalami ciężkimi i innymi odpadami poprzemysłowymi. Bieliki są drapieżnikami szczytowymi w łańcuchach troficznych, odżywiają się głównie rybami, są ponadto organizmami długowiecznymi – te cechy powodują, że wskutek biomagnifikacji w ich ciałach mogą kumulować się bardzo duże ilości antropogenicznych toksyn. Stwierdzono, że u bielików zamieszkujących regiony przybałtyckie stężenie chloroorganicznych pestycydów, takich jak DDT i jego pochodnych (DDE) oraz polichlorowanych bifenyli (PCB), było w latach 60.–80. XX w. jednym z największych notowanych u wszystkich organizmów naszego globu. Stężenie DDT w tłuszczu padłych bielików w Szwecji sięgało do 3,6% (36 mln ng/g), a stężenie PCB – 1,6% (16 mln ng/g). W latach, gdy DDT był powszechnie stosowany, bieliki z rejonu Bałtyku produkowały jaja o skorupkach cieńszych o 13–19,7% w stosunku do jaj sprzed okresu stosowania DDT. Jaja o cieńszych skorupkach łatwiej ulegały zgnieceniu pod ciężarem wysiadującego rodzica, ponadto zaburzeniu ulegała wymiana gazowa przez skorupkę. Towarzyszyło temu zmniejszenie liczby odchowywanych młodych, do zaledwie 0,15–0,3 na parę. Wysokie stężenia DDE i PCB w jajach powodowały też podwyższoną śmiertelność zarodków bielików. Analizy chemiczne padłych zwierząt wykazały, że częstą przyczyną śmierci dorosłych ptaków bywa zatrucie metalami ciężkimi, takimi jak rtęć i ołów. Zatrucia rtęcią są najprawdopodobniej konsekwencją spożywania skażonych ryb. Zatrucia ołowiem są konsekwencją spożywania zwierzyny łownej, postrzelonej śrutem ołowianym. Sekcje padłych ptaków wykazały też, że przyczyną śmierci bielików bywały trucizny zawarte w trutkach, wykładanych w celu tępienia lisów, wilków i ptaków krukowatych. Także środki czynne trutek na gryzonie podlegają biomagnifikacji i stanowią przyczynę zatruć bielików. W latach 2018-2020, spośród wszystkich analizowanych zgonów bielików spowodowanych zatruciem, w 10% przypadków przyczyną były rodentycydy antykoagulacyjne.

Zagrożenie dla populacji bielika stanowić może utrata siedliska i odlesienie. Bieliki preferują zakładanie gniazd na drzewach, dlatego wycinanie lasów, a zwłaszcza starych drzew położonych w pobliżu zbiorników wodnych, które mogą utrzymać gniazdo, może wpływać na stan populacji. Ponadto prace leśne oraz ułatwianie dostępu do lasów dla ludzi przez budowa dróg leśnych mogą odstraszać bieliki od gniazdowania. Negatywne skutki dla bielików mogą wynikać z regulacji rzek i osuszania mokradeł, co ograniczać będzie bazę pokarmową. Prognozuje się, że coraz większym zagrożeniem dla bielików może stać się zakłócanie przez aktywność ludzką spokoju gniazdujących par. Nasilony ruch turystyczny, rozbudowa infrastruktury technicznej oraz budownictwa mieszkalnego w strefach, w których występują bieliki (np. na atrakcyjnych z punktu widzenia człowieka terenach nad wybrzeżami morskimi i jeziorami) może odstręczać bieliki od gniazdowania w pobliżu lub przyczyniać się do porzucania lęgów. W drugiej dekadzie XXI wieku spadek liczebności populacji w azjatyckiej części Rosji przypisywany jest wylesieniu i rozwojowi przemysłu petrochemicznego.

Kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi to istotne źródło śmiertelności w populacjach bielików. W Meklemburgii w latach 1946–1972 aż 20% przypadków śmierci bielików było rezultatem zderzenia z liniami przesyłowymi i porażenia prądem. Rozwój sieci komunikacyjnych oraz nasilenie ruchu drogowego i kolejowego stanowi kolejny czynnik zagrażający bielikom. W Szwecji w latach 2000–2009 zderzenie z pociągiem było najczęstszą przyczyną śmierci bielików. Truchła zwierząt, leżące przy szlakach komunikacyjnych oraz pod stacjami elektrowni wiatrowych stanowią źródło pokarmu, z którego bieliki coraz częściej korzystają. Wiąże się to ze zwiększonym ryzykiem kolizji z pojazdami bądź łopatami śmigieł elektrowni. Jak wynika z obserwacji bielików zamieszkujących norweską wyspę Smøla, po założeniu na niej wielkiej fermy wiatrowej liczba par tam gniazdujących zmniejszyła się z 13 przed budową fermy, do 5 po ośmiu latach od budowy. Ponadto te osobniki, które pozostały, nie zmniejszyły swej aktywności na terenie farmy, a częstość lotów w strefie zasięgu rotorów turbin nawet wzrosła.

Z danych archeozoologicznych wynika, że bielik niegdyś występował w całej Europie. W XIX wieku rozpoczął się jednak gwałtowny spadek liczebności gatunku, połączony ze zmniejszeniem zasięgu jego występowania, szczególnie w zachodnich i południowo-zachodnich częściach zasięgu. Wymarł między innymi na Wyspach Owczych, w Szkocji, Irlandii, Anglii, większości kontynentalnej Europy (w Danii, Austrii, Francji, Włoszech, Rumunii, Albanii, Portugalii) z wyjątkiem północnych i wschodnich rejonów oraz w niektórych krajach basenu Morza Śródziemnego (Egipcie, Izraelu, Algierii). W drugiej połowie XX wieku w części zasięgu (m.in. w krajach nadbałtyckich oraz skandynawskich) liczebność populacji zaczęła wzrastać lub ustabilizowała się . Dzięki temu w regionie bałtyckim na początku XXI w. żyła połowa światowej populacji. W sumie liczebność bielików w Europie wzrosła od lat 60. XX wieku z ok. 650–900 par do ok. 5400–6600 par w 2004 roku. W dalszym ciągu na początku XXI wieku bieliki były rzadkie we wschodnim regionie Morza Śródziemnego, ani nie zajęły ponownie terenów z zachodnich krańców zasięgu. Wzrost liczebności populacji bielika nastąpił wskutek ustanowienia ochrony biernej gatunku oraz podjęcia ochrony czynnej, w tym doglądania gniazd, zapewniania nieskażonego pożywienia zimą oraz programów reintrodukcji. Wedle szacunków BirdLife International z 2015 roku europejska populacja bielika liczyła 9–12,3 tys. par lęgowych, z czego najwięcej w Norwegii (2,8–4,2 tys.), Rosji (2–3 tys.), Polsce (1–1,4 tys.), Szwecji (550–700) i Niemczech (628–643).

Populacja bielika podlega różnym programom monitoringu. W ramach programu Monitoring Ptaków Polski wchodzi w skład podprogramów monitoringu ptaków drapieżnych i monitoringu lęgowych ptaków morskich. Wyniki monitoringu produktywności bielika są podstawą jednego ze wskaźników branych pod uwagę przy wykonywaniu oceny stanu Bałtyku na potrzeby Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku HELCOM.

Na opublikowanej w 2020 roku Czerwonej liście ptaków Polski bielik został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC).

Występowanie bielików na terenie Polski poświadczone jest, na podstawie danych archeozoologicznych, od IX-XIII w. n.e. Szczątki ptaków tego gatunku znajdowano na obszarze zbliżonym do obecnego zasięgu, do początku XIX w. Zbliżona do dzisiejszej była również jego liczebność. Intensywne tępienie spowodowało drastyczny spadek liczebności gatunku, tak że w latach 30. XX w. na terenie kraju notowano tylko kilkanaście lęgowych par bielika. Od roku 1945 do końca lat 60. XX w. odnotowano lekki wzrost liczebności. W latach 50. XX wieku gniazdowało 49 do 56 par, natomiast na przełomie lat 60. i 70. było już około 100 par. W kolejnych latach, prawdopodobnie w związku z nasilonym stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin (m.in. DDT) i skażeniem metalami ciężkimi, nastąpił spadek liczebności. Jednak od lat 80. liczebność tego gatunku ponownie wzrosła, do 210–240 par pod koniec lat 80., 430–500 par pod koniec lat 90., natomiast w roku 2008 stwierdzono już 767 par. W okresie pomiędzy 1994 rokiem a 2008 rokiem liczebność bielików Polsce zwiększała się średnio o 40 par rocznie. Największe tempo wzrostu liczebności odnotowano w 1998 roku (ponad 20%), do roku 2008 zmalało ono do 5–7% rocznie. Sukces lęgowy w tym okresie wynosił 68%, na parę lęgową przypadało średnio 0,97 odchowanych młodych w roku. Tempo 5% rocznie utrzymywało się nadal i w okresie 2008–2016 nastąpił czterdziestoprocentowy wzrost populacji przy nieznacznym wzroście rozpowszechnienia. Polska jest trzecim w Europie krajem pod względem liczby gniazdujących osobników tego gatunku (po Norwegii i Rosji). W pierwszej dekadzie XXI wieku w Polsce główne lęgowiska bielików znajdowały się na zachodzie kraju (głównie w dolinie Odry), na wybrzeżu, Mazurach oraz przy wschodnich granicach kraju. Odbudowywanie populacji wiązało się z wkraczaniem w regiony podgórskie i górskie.

Bieliki zimują w całej Polsce, przy czym największe liczebnie zimowiska (po kilkanaście-kilkadziesiąt osobników) w drugiej dekadzie XXI wieku to bałtyckie zalewy i zatoki z ujściowymi odcinkami Odry i Wisły. W głębi lądu kilkunastoosobnicze zimowiska w tym okresie znajdowały się na zbiornikach Włocławskim, Turawskim, Jeziorsko i Stawach Milickich. W drugiej połowie lat 80. XX w. zimowało w Polsce po około dwustu osobników, a w drugiej dekadzie XXI w. średnio 357 osobników. W tym drugim okresie stanowiło to ok. 4% europejskiej populacji zimującej.

Na niektórych obszarach bieliki współwystępują z innymi dużymi ptakami drapieżnymi, w rezultacie dochodzić może między nimi do interakcji o różnym charakterze. Na Wyspach Brytyjskich i w krajach skandynawskich bieliki koegzystują z orłami przednimi (Aquila chrysaetos). W związku z tym, że nisze ekologiczne obydwóch gatunków w pewnym stopniu pokrywają się, może dochodzić do konkurencji między nimi. W przypadku populacji zamieszkujących środowisko w pełni zaspokajające potrzeby, jak to ma miejsce w Norwegii, konkurencja między bielikami a orłami przednimi jest ograniczona – nie stwierdzono by dochodziło do konkurencyjnego wyparcia jednego gatunku przez drugi, choć występują one sympatrycznie. Odmiennie w Szkocji, gdzie po wytępieniu przez człowieka bielików w początkach XX w., ich siedliska zajęły orły przednie. Po reintrodukcji bielików zaobserwowano tam, że wypierają one orły przednie z tychże siedlisk. Wprawdzie orły przednie wygrywają w rywalizacji o padlinę, są też lepszymi lotnikami, dlatego uzyskują przewagę w starciach w powietrzu, jednak, ze względu na szersze spektrum pokarmowe i mniejsze wymagania pokarmowe, w rejonach współwystępowania w Szkocji to bieliki osiągają większe tempo wzrostu populacji niż orły przednie. Najprawdopodobniej do nasilenia oddziaływań konkurencyjnych na tym obszarze przyczyniło się antropogeniczne przekształcenie i degradacja siedlisk, na które bieliki, jako generaliści pokarmowi i siedliskowi, są mniej wrażliwe.

W rezerwacie Naurzum w Kazachstanie stwierdzono z kolei współwystępowanie bielików z orłami przednimi, orłami cesarskimi (A. heliaca) i orłami stepowymi (A. nipalensis). Przedstawiciele tych czterech gatunków wydawali się być obojętni na obecność osobników pozostałych trzech gatunków. Prawdopodobnie wynika to z międzygatunkowych różnic w wyborze miejsc gniazdowania oraz w preferencjach pokarmowych. Nawet gdy spektra pokarmowe gatunków, jak np. w przypadku bielika i orła przedniego, pokrywają się, to udział poszczególnych typów pokarmu w diecie obydwu gatunków jest różny: bieliki w większym stopniu bazują na pokarmie pozyskiwanym ze środowiska wodnego, natomiast orły przednie – na pokarmie pochodzenia lądowego (ptactwo lądowe, zajęczaki). W rezultacie może to osłabiać konkurencyjne oddziaływania międzygatunkowe. Bieliki na niektórych obszarach współwystępują też z bielikami wschodnimi (Haliaeetus leucoryphus) oraz bielikami olbrzymimi (H. pelagicus), jednak nie zbadano wzajemnych relacji pomiędzy tymi gatunkami.

Bieliki wchodzą często w interakcje z rybołowami (Pandion haliaetus). Wynika to z tego, ze obydwa gatunki występują w zbliżonych siedliskach i na podobnym obszarze. Interakcje te przejawiają się m.in. zajmowaniem gniazd, zbudowanych przez osobniki drugiego gatunku i odbieraniem przez bieliki pokarmu, upolowanego przez rybołowy. Kleptopasożytnictwo bielików na rybołowach powoduje lokalnie zmniejszenie liczebności populacji rybołowa, co stwierdzono na Litwie.

Bieliki są żywicielami wielu gatunków pasożytów. W niektórych przypadkach nawet połowa badanych ptaków była zarażona jednym lub więcej gatunkiem endopasożyta. U ptaków tych udokumentowano występowanie przywr z gatunków: Strigea falconis, Neodiplostomum (Conodiplostomum) perlatum, Paracoenogonimus ovatus, Metorchis crassiusculus i Nematostrigea serpens. Spośród nicieni stwierdzono występowanie Stegophorus stellaepolaris, natomiast kolcogłowy reprezentowane były przez Profiliocollis botulus i Corynosoma suduche. Ponadto w żołądkach stwierdzono też występowanie oocyst Sarcocystis/Frenkelia. Bieliki są podatne na zarażenie wirusem ptasiej grypy. O ile przed 2016 rokiem nie stwierdzono, by odmiany tego wirusa wpływały na zwiększenie umieralności w populacjach bielików, to szczepy wirusa H5N8 kladu 2.3.4.4b powodowały u zarażonych bielików rozwój choroby z ciężkimi objawami neurologicznymi. Zanotowano też przypadki śmierci bielików zarażonych wirusem z tego kladu. Obecność wirusów H5N8 kladu 2.3.4.4b wykryto w odchodach bielików, a więc także w ten sposób bieliki mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania tego wirusa. Odnotowano także przypadki śmierci bielików, spowodowane przez infekcje przez bakterie z rodzaju Mycobacterium, Erysipelothrix rhusiopathiae oraz grzyby z gatunku Aspergillus fumigatus.

Opuszczone lub nieużytkowane gniazda bielików zasiedlane są przez inne gatunki ptaków. Stwierdzono, że na swoje potrzeby zaadaptować je mogą: orliki krzykliwe i orliki grubodziobe, kanie czarne i kanie rude, kobuzy, sokoły wędrowne, rybołowy, kruki, puchacze, orły cesarskie (A. heliaca) i rarogi (Falco cherrug). Puchacze i sokoły wędrowne mogą zająć użytkowane gniazdo bielika, zmuszając go do przenosin do gniazda zapasowego. Stwierdzono też przypadki jednoczesnego korzystania z czynnych gniazd bielika przez inne gatunki ptaków: pliszki siwe, mazurki, szpaki zwyczajne, pełzacze, uszatki i siniaki, a także pleszki zwyczajne, czubatki. Niewielkie ptaki wielu gatunków gniazdujące w gniazdach bielików lub w ich bezpośredniej bliskości czynią tak najprawdopodobniej ze względu na ochronę przed innymi drapieżnikami.

W gniazdach bielika na terenie Polski stwierdzono występowanie 86 gatunków roztoczy, z których najliczniej reprezentowane były Allipis halleri, Androlaelaps casalis, Parasitus fimetorum i Macrocheles merdarius. Gatunki roztoczy pasożytniczych występowały w nich bardzo rzadko i reprezentowane były przez pojedyncze osobniki.

Bieliki polują na inne ptaki szponiaste jedynie sporadycznie, wynika to z tego, że czujność, szybkość i zdolność do obrony tej kategorii ofiar obniża sukces ataku. Ponadto ptaki szponiaste, zagrożone przez bieliki, często nękają swych potencjalnych prześladowców. Wśród gatunków szponiastych, o których wiadomo, że bywały łupem bielików, są: krogulec zwyczajny (Accipiter nisus), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), kania czarna (Milvus migrans), trzmielojad zwyczajny (Pernis apivorus), myszołów zwyczajny (Buteo buteo), jastrząb zwyczajny (A. gentilis), kania ruda (Milvus milvus), orlik krzykliwy (Clanga pomarina), orzeł cesarski (Aquila heliaca) i rybołów zwyczajny (P. haliaetus). Stwierdzono również pożywianie się dorosłymi osobnikami sóweczki zwyczajnej (Glaucidium passerinum), włochatki (Aegolius funereus), kobuza (Falco subbuteo), uszatki (Asio otus), jarzębatki (Surnia ulula), uszatki błotnej (Asio flammeus), sokoła (Falco peregrinus), puchacza śnieżnego (Bubo scandiacus) i puchacza zwyczajnego (Bubo bubo).