Jej łaskawość łasica

Łasica – zwierzątko, które długo wiązano z pewną damą sportretowaną przez Leonarda da Vinci, aż w końcu uznano, że owa dama pozowała jednak z gronostajem. Dawniej, zanim na dobre rozpanoszyły się w domostwach koty, rolę strażnika chroniącego gospodarstwo przed inwazją gryzoni i jednocześnie czteronożnego domowego ulubieńca spełniały właśnie łasice, zwane też łaskami. Jak podaje Aleksander Brückner, autor pierwszego pełnego polskiego słownika etymologicznego, łasica „przed kotem dziatwę i domowych bawiła a łatwo ugłaskać się dawała” i to właśnie przymilnemu usposobieniu, skłonności do łaszenia się zawdzięcza ona swoje imię (znane też pozostałym językom słowiańskim, np. czeskie lasice, ukraińskie łasycja, serbsko-chorwackie lasica).

Łasica się nie łasi

A co na taką, liczącą już sobie niemal wiek, interpretację współcześni etymolodzy? Otóż wielu z nich ma zgoła odmienny pogląd co do genezy nazwy łasica i uznaje zbliżenie jej z łasić się za tzw. etymologię ludową. Według nich nazwę tego zwierzątka – mającą w prasłowiańskim postać *lasica (dialektalną *lasъka) – należy łączyć ze szczątkowo zachowanym prasłowiańskim przymiotnikiem *lasъ oznaczającym jakieś barwy. Kontynuantami owego przymiotnika jest ukraińskie dialektalne łasyj ‘czarny lub rudy z białym brzuchem albo piersią (o maści bydła)’, bułgarskie dialektalne las ‘mający lśniącą, czarną sierść (o koniu, mule)’, serbsko-chorwackie lasast ‘wyróżniający się białym podbrzuszem i ciemnym grzbietem (o zwierzętach)’, rosyjskie łasa ‘świetlista smuga, wyświecone miejsce’. Dokładnym odpowiednikiem prasłowiańskiego *lasъ jest łotewskie luōss ‘żółty z odcieniem szarym, płowy’. Polski etymolog Franciszek Sławski nie wyklucza też, że prasłowiańskie *lasica jest zdrobniałą formą od pierwotnego *lasa. Czyli według drugiej hipotezy słowo łasica miałoby się wiązać z kolorem futra tego zwierzątka.

Łasica łaski rozdaje

Ale i ta interpretacja etymologiczna nie zyskała powszechnej aprobaty wśród językoznawców. Część badaczy uważa, że bliższy prawdy był jednak Brückner, i uznaje prasłowiańskie *lasica za wtórną formę od *laska ‘pieszczenie, pieszczota, przymilanie się’, kontynuowanego między innymi przez polskie łaska ‘względy, życzliwość, przychylność’, ‘miłosierdzie, litość, dobroć’, ‘miłość’, czeskie laska ‘miłość’, rosyjskie łaska ‘pieszczota’, macedońskie łaska ‘pochlebstwo’.

Jak twierdzą owi badacze, prasłowiańska nazwa łasicy była wynikiem działania tabu: łagodne imię miało zjednać przychylność groźnego zwierzęcia. Czyżby więc łasica – wbrew mniemaniu Brücknera – nie tak „łatwo ugłaskać się dawała”? Może bliższy prawdy był staropolski autor, pisząc: „Łasica jest zwierzę małego ciała, ale wielkiej śmiałości i chytrości”? Niewykluczone, że jeden i drugi miał rację co do natury tego zwierzątka. Tabu zaś miałoby się wiązać z dawnymi słowiańskimi wierzeniami, według których na przykład łasica miała zdolność ukazywania człowiekowi zakopanego w ziemi skarbu, przywoływania deszczu, ale także zsyłania śmierci na człowieka, na którego prychnęła, i ślepoty na tego, któremu plunęła śliną w oczy. Wierzono też, że zwierzątko to może odebrać krowie mleko albo popsuć je, przebiegając pod jej brzuchem (w mleku pojawia się wtedy krew); że po nocach zaplata grzywy koniom i ujeżdża je, aż do ich wyczerpania. Ale z drugiej strony istniało również przeświadczenie, że łasica przynosi gospodarstwu, w którym mieszka, szczęście, że chroni przed chorobami, sprzyja rozmnażaniu zwierząt. Skrzywdzenie zaś łasicy skutkowało chorobami bydła, a zabicie jej – rychłą śmiercią jakiegoś członka rodziny.

W słowiańskiej tradycji ludowej łasica symbolizowała również pierwiastek żeński. Polski lud nazywał ją panną łaską, panią łaską, panią łasią. I odwrotnie: łasicą nazywano w polszczyźnie kobietę, która się łasi, przylepkę, pieszczotkę. Słowacy nazywali łasicą piękną, wysmukłą kobietę, a Czesi – kobietę zwinną albo podstępną. Na Rusi słowo łasica oznaczało ‘macicę samicy zwierzęcia’, a łaska, łastica – ‘organ płciowy krowy’. Słowianie południowi wierzyli, że łasica mści się na tych, którzy odmówili pomocy ciężarnej kobiecie. Zwierzątko to było także elementem południowosłowiańskich rytuałów miłosnych: aby mąż kochał żonę, ta rozcinała na pół schwytaną łasicę i kazała mężowi przejść między dwiema częściami tuszki. W Bułgarii, aby zjednać sobie łasicę, zwracano się do niej jak do dziewczyny z obietnicą, że wyda się ją za mąż.

Łasicy i jaskółki zaskakujące spółki

Jak widać, słowiańska symbolika łasicy była bardzo bogata. Zwierzątko to w wierzeniach naszych przodków posiadało wielką moc, mogło zesłać na człowieka nawet śmierć, może więc rzeczywiście słuszny jest pogląd, że nazwa łasica powstała w rezultacie tabu i wiąże się z prasłowiańskim słowem oznaczającym ‘pieszczotę, przymilanie się’. Zwolennicy tej hipotezy zwracają uwagę na związek nazwy łasicy z nazwą jaskółki. Polskie jaskółka (gwarowe lastówka, łastówka, łastawka), rosyjskie łastoczka (gwarowe łastka), serbsko-chorwackie lastavica oraz szereg innych słowiańskich leksemów oznaczających ‘jaskółkę’ – uważane są przez część badaczy za przekształcone formy kontynuujące pierwotne prasłowiańskie *laska ‘pieszczenie, pieszczota, przymilanie się’ – czyli to samo słowo, od którego miałaby się wywodzić nazwa łasicy. W gwarach rosyjskich nazwy łaska, łastka, łastoczka oznaczają zarówno ‘łasicę’, jak i ‘jaskółkę’.

Wiele wspólnego ze sobą mają także ludowe wierzenia dotyczące tych dwóch zwierząt. Łasica przebiegająca pod krową – jak wspominałam wyżej – sprawia, że w mleku pojawia się krew. Podobne właściwości ma przelatująca pod krową jaskółka. Zarówno łasica, jak i jaskółka mają jasny brzuch i ciemny grzbiet: pierwszy symbolizuje mleko, natomiast drugi – krew. Kiedy łasica przebiega pod krową albo przelatuje pod nią jaskółka, ciemna strona, symbolizująca krew, zwrócona jest w stronę wymion, co psuje mleko…

Łaska i pożądanie

Co się zaś tyczy etymologii prasłowiańskiego słowa *laska (kontynuowanego przez polskie łaska), z którym miałaby się wiązać nazwa łasicy (i jaskółki), to wywodzi się go od praindoeuropejskiego rdzenia *lās- ‘żądny, pożądliwy, łakomy, chciwy, swawolny’. Na tym samym rdzeniu opiera się między innymi: litewskie lokšnus ‘czuły’, łacińskie lascivus ‘figlarny, rozpustny’, staroindyjskie lālasa- ‘namiętnie pożądający czegoś’, niemieckie Lust ‘ochota’, ‘pożądliwość’, angielskie lust ‘żądza’, ‘pasja, namiętność’. Genezę polskiej łaski można by zatem przekornie streścić: od ‘pożądania’, poprzez ‘pieszczotę’, po ‘miłosierdzie’. Słowo łaska pozostaje w łączności etymologicznej między innymi z łaskotać, łaszczyć się, łasy, łasuch, łasować oraz łasić się, od którego wywodził łasicę Brückner.

Niełaskawe spojrzenie na germańsko-perskie teorie

Istnieją też inne hipotezy dotyczące pochodzenia nazwy łasica, które jednak nie znalazły poparcia wśród pozostałych etymologów. Na przykład czeski badacz Václav Machek na podstawie słowiańskich form z przedrostkiem v- oznaczających łasicę, takich jak: staroczeska vlasicě, bułgarska dialektalna własica – rekonstruował prasłowiańską nazwę tego zwierzęcia jako *vьlasъka i zbliżał ją z pragermańską nazwą łasicy *wisulōn, kontynuowaną przez niemieckie Wiesel, holenderskie wezel, angielskie weasel o tym samym znaczeniu. Polski językoznawca Kazimierz Moszyński natomiast dopatrywał się związku słowiańskich nazw łasicy z ich nowoperskim odpowiednikiem znaczeniowym rāsū. Pojawiały się też głosy, że słowiańska nazwa łasicy jest wręcz pożyczką z perskiego.

♣♣♣

Jak widać, nie ma zgody między etymologami co do pochodzenia słowa łasica. Możemy wierzyć tym, którzy łączą nazwę tego zwierzątka z prasłowiańskim wyrazem oznaczającym przypuszczalnie odcienie płowego, brązowego, rudego, albo tym, którzy łączą ją z prasłowiańskim słowem oznaczającym pieszczotę, albo ewentualnie tym, którzy mają mniej popularny pogląd na temat etymologii nazwy łasica. A Wy na którą z przedstawionych dziś hipotez spojrzelibyście łaskawym okiem?

---

Bibliografia:

• Boryś W. (2010), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Brückner A. (1985), Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. IV, Warszawa.
• Długosz-Kurczabowa K. (2008), Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa.
• Karłowicz J. (1903), Słownik gwar polskich, t. III, Kraków.
• Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (1902), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa.
• Klein E. (1967), Etymological Dictionary of the English Language, vol. II, Amsterdam–London–New York.
• Machek V. (1968), Etymologický slovnìk jazyka českého, druhé, opravené a doplněné vydáni, Praha.
• Sławski F. (1975–1982), Słownik etymologiczny języka polskiego, t. V, Kraków.
• Słownik polszczyzny XVI wieku (1979), red. H. Górska, L. Woronczakowa, t. XII, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Славянские древности. Этнолингвистический словарь (2004), под ред. Н. И. Толстого, т. 3, Москва.
• Фасмер М. (1986), Этимологический словарь русского языка, перевод с нем. и доп. О. Н. Трубачева, т. II, Москва.
• Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд (1987), под ред. О. Н. Трубачева, вып. 14, Москва.