Plac Zamkowy w Lublinie
Historia placu Zamkowego związana jest z żydowskim osadnictwem w Lublinie. W miejscu, gdzie znajduje się plac, do 1942 roku przebiegała ulica Szeroka – główna ulica miasta żydowskiego. Miasto to w czasie II wojny światowej zostało niemal całkowicie zniszczone przez Niemców. Po wojnie władze zadecydowały o utworzeniu w tym miejscu reprezentacyjnego placu z monumentalnymi schodami prowadzącymi na Zamek Lubelski.
Spis treści
[Zwiń]Przestrzeń placu
Plac Zamkowy, usytuowany u podnóża wzgórza zamkowego, obrzeżony od zachodu budynkami osiedla mieszkaniowego „Podzamcze”, powstał w ramach robót porządkowych zrealizowanych w 1954 roku na X-lecie PRL. Jako plac Zebrań Ludowych miał pełnić funkcje reprezentacyjne, dlatego jego plan i ukształtowanie nawiązuje do barokowych założeń eliptycznych. Jest on przykładem placu o kompozycji otwartej, uformowanej w części zielenią skarpy wzgórza zamkowego.
Historia
Teren, na którym znajduje się plac Zamkowy to teren dawnej dzielnicy żydowskiej zwanej też Podzamczem. Była to najbliższa wzgórza zamkowego część dawnego przedmieścia Czwartek, położona w dolinie Czechówki, pomiędzy współczesnymi ulicami: Kowalską, Lubartowską, Ruską, Podzamcze i aleją Tysiąclecia wraz ze skarpą wzgórza Czwartek. Przed II wojną światową Podzamcze obejmowało również obszary wokół wzgórza zamkowego, na zapleczu obecnego placu Zamkowego. Na całym obszarze do 1942 roku rozwijało się intensywnie życie społeczności żydowskiej.
Pierwsze wzmianki o lubelskich Żydach pochodzą z II połowy XV wieku. Odrębna dzielnica żydowska zaczęła rozwijać się na początku XVI wieku, z racji przywileju wydanego przez Zygmunta Starego. Społeczność żydowska zaczęła koncentrować się na Podzamczu, które z czasem zaczęto nazywać żydowskim miastem. U wlotu ulicy Kowalskiej w obecny plac Zamkowy zaczynała się ulica Szeroka wytyczona najprawdopodobniej na przełomie XVI i XVII wieku. Do 1942 roku była ona główną arterią żydowskiej części miasta, a do początków XIX wieku naturalnym przedłużeniem szlaku handlowego prowadzącego przez Lublin na Ruś i Litwę.
W dniu 21 marca 1940 roku Niemcy utworzyli żydowską dzielnicę zamkniętą – getto. Po jego likwidacji w 1942 roku, zaczęli wyburzać Podzamcze rękoma żydowskich więźniów z getta na Majdanie Tatarskim i z obozu koncentracyjnego na Majdanku. Tablica pokazująca schematyczny rozkład ulic nieistniejącego miasta znajduje się po prawej stronie schodów prowadzących na wzgórze zamkowe.
Na ruinach domów znajdujących się na obszarze dzielnicy żydowskiej, w latach 50. XX wieku utworzono plac Zebrań Ludowych czyli obecny plac Zamkowy. Jego projekt, zrealizowany w 1954 roku dla uczczenia dziesięciolecia PRL, miał nawiązywać do odległej w czasie koncepcji placu Festynów Ludowych, opracowanej w ostatniej ćwierci XVIII wieku dla moskiewskiego Kremla przez Wasyla Bażanowa. Wokół placu powstał zespół budynków mieszkalnych Zjednoczenia Osiedli Robotniczych „Podzamcze”.
Projekt całości założenia został wykonany w Przedsiębiorstwie „Miastoprojekt – Warszawa”. Głównym projektantem był architekt Jerzy Brabander. Prace budowlane wykonali robotnicy ze Zjednoczenia Budownictwa Miejskiego ze Szczecina i Zjednoczenia Robót Kamieniarskich z Warszawy. Zachowała się fotograficzna dokumentacja prac budowlanych prowadzonych w 1954 roku. Autorem zdjęć był Edward Hartwig.
Oprócz szeregu kamienic ustawionych w łuku, na placu pojawiły się stylizowane latarnie oraz ławki, których wygląd miał korespondować z pobliskim Starym Miastem. Kamienice nie posiadały centralnego ogrzewania, dlatego ich mieszkańcy (do których przez pewien czas zaliczał się także Stanisław Mikulski) niebawem zaczęli je opuszczać, przenosząc się na LSM i inne osiedla budowane w latach 60. XX wieku.
Charakterystycznym elementem placu Zebrań Ludowych była kolorystyka: czerwona ceramiczna dachówka, fasady kamienic utrzymane w kolorach niebieskim, zielonym, żółtym i dwóch odcieniach różowego, oraz gipsowe figury rycerzy zdobiące cokoły balustrad, ustawione dla uświetnienia X rocznicy powstania PRL. Założenie jest obecnie uznawane za jedno z najciekawszych założeń socrealistycznych w Polsce.
Zmiany, jakie miały miejsce w latach 50. XX wieku objęły także sam budynek Zamku Lubelskiego, który z dawnego więzienia zamieniono na siedzibę Miejskiego Domu Kultury. Wzgórze zamkowe przetarasowano, a do wejścia na Zamek poprowadzono monumentalne schody, których pomysłodawcą był Bolesław Bierut. Główny podest schodów znajdował się dokładnie w miejscu więziennej bramy. W pobliżu Zamku powstały drewniane hale wystawowe, później w pobliżu jednej z nich rozpoczął działalność dworzec autobusowy. W 1957 roku do muzeum na Zamku zawitali pierwsi zwiedzający. W portalu bramy pojawiły się wtedy tablice upamiętniające ofiary II wojny światowej, więźniów ze Związku Komunistycznej Młodzieży Polskiej, a także tablica Mariana Buczka.
Odnowiony plac, który wkrótce zyskał określenie „lubelskiego Mariensztatu", w następnych latach ulegał kolejnym przeobrażeniom. W latach 50. na placu planowano postawić popiersie Stalina, później pomnik wdzięczności Armii Radzieckiej. Do realizacji tych zamierzeń nie doszło.
Po 1973 roku ruszyła budowa dróg: alei Tysiąclecia i ulicy Władysława Gomułki (obecnie aleja Unii Lubelskiej). Następnie z terenu placu wyprowadzono dworzec. Kilka lat dłużej funkcjonowała przy zamku baza Transpedu.
W 1995 roku na sztucznym wzniesieniu górującym nad placem, z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich postawiono rzeźbę lwa symbolizującą czyn obrońców Lwowa z 1918 roku. Ostatni remont na Podzamczu, który miał miejsce w XXI wieku, przyniósł wymianę nawierzchni na kostkę brukową oraz ustawienie nowych latarni. W 2003 roku w ścianie wzgórza zamkowego pojawił się pomnik żołnierzy majora Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora”. Dziś plac Zamkowy służy głównie jako parking. Odbywają się też tam koncerty i inne imprezy.
Oprócz warstwy materialnej istnieje w Lublinie także warstwa duchowa i symboliczna. O placu Zamkowym, jego przestrzeni i symbolice w niej ukrytej pisze w eseju Oko Cadyka Władysław Panas.
Otoczenie placu
Dłuższe boki placu ograniczone są z jednej strony półkolem socrealistycznych kamienic (na półkole to składa się dziesięć budynków), z drugiej strony – skarpą wzgórza zamkowego. Od dworca PKS oddziela plac aleja Tysiąclecia, a od Starego Miasta – kładka ze schodami, prowadząca przez Bramę Grodzką do ulicy o tej samej nazwie.
O placu Zamkowym na blogu Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN":
Narracje (nie)pamięci: Plac Zamkowy. Topografia palimpsestu (cz. 1)
Narracje (nie)pamięci: Plac Zamkowy. Topografia palimpsestu (cz. 2)
Literatura
Załuski M., Przebudowa Placu Zamkowego w Lublinie, archiwum WUOZ, Lublin 1995.
Kawałko P., Nestorowicz Z. [red.], Lublin. Przewodnik, Wydawnictwo Gaudium, Lublin 2012.
Gawarecki H., Gawdzik C., Lublin i okolice. Przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa 1980.
Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice. Przewodnik, Idea MEDIA, Lublin 2000.
Domagała M., Hans Kloss mieszkał pod lubelskim zamkiem, „Gazeta Wyborcza” 2009, nr 231, dodatek „Przystanek Lublin”.
MOUL, Odwilż na Zamku, „Kurier Lubelski” 2005, nr 249.
MOUL, Prezent od towarzysza Bieruta, „Kurier Lubelski” 2005, nr 271.
