Seriale W Kontekście Kulturowym - Tom I, Serialowe Sedno PDF

ARDS
OF C
USE
ATES
LY HOARROW B KINGS
I
FAMI
ERN S SHOW Y SKINS V TLE
MOD
70
BE
CAS
THAT NTON AB THEORY A
C
DOW
ANG
ACTI
BIG B A R G A L THER
.G
THE
.I.E.L
LEST
R MO
B AT T MET YOU TS OF S.H
I
IVES
AGEN
HOW
USEW
VELS
MAR RATE HO WEEDS
E
M
DESP EWSROO
N
THE
.I.
S
LOST GIAS C.S
R
RIEND
F
O
B
S
E
E
ON
TH
F THR IN PEAKS ND BUFFY ING DEAD
O
E
TW
LK
ELA
GAM
FILES BAD HOM UNDER WA OR WHO
X
E
TH
KING
DOCT
FEET
BREA ANOS SIX IMPSONS
S
SOPR USE THE MEN
D
O
DR H RAMA MA EE 24
L
U
G
E
FUT BLOOD
NSHE F
E
A
U
B
R
T
E AL
LOCK
SHER THE DOM Y GUY
R
L
UNDE IBAL FAMI ATION
C
I
N
N
N
OR
EK
HA
CALIF STAR TR S
E
HEROSIS
I
R
C
S
BONE K
CHUC
S.
N.C.I.
SERIALE W KONTEKCIE KULTUROWYM
SERIALOWE SEDNO
INSTYTUT
POLONISTYKI
I LOGOPEDII

SERIALOWE SEDNO

SERIALOWE SEDNO
pod redakcj
Moniki Cichmiskiej
Anny Krawczyk-askarzewskiej
Piotra Przytuy
Olsztyn 2016
Seriale w kontekcie kulturowym

Serialowe sedno
Recenzje:
Bernadetta Darska
Arkadiusz Dudziak
Lidia Gsowska
Elbieta Rokosz-Piejko
Projekt okadki:
Piotr Przytua
Tre publikacji (z wyczeniem materiaw wizualnych, ktre
zostay wykorzystane przez autorw jako przykady i wizualizacje w celach badawczo-naukowych) udostpniana jest na licencji
Creative Commons Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne
Bez utworw zalenych 3.0 Polska.
Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autorw jako wacicieli praw do tekstw.
Tekst licencji jest dostpny na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-ncnd/3.0/pl/legalcode
Wydawca:
Instytut Polonistyki i Logopedii
Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie
Ul. K. Obitza 1
10-725 Olsztyn
e-mail: filpol.human@uwm.edu.pl
ISBN 978-83-942720-1-2
SPIS TRECI
ANNA KRAWCZYK-ASKARZEWSKA, Serialowe ingrediencje ............................... vii
ALINA NARUSZEWICZ-DUCHLISKA, Analiza jzykowa tytuw seriali .............. 1
JACEK SOBOTA, Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar
symulacji dylematw etycznych ................................................................................. 15
KATARZYNA KOKOT-GRA, (Ze)wntrze za przemiany sytuacyjne
bohaterw serialu. Przypadek Waltera Whitea .................................................. 27
NELLY STREHLAU, Nieidealna Ally niewita Alicia niepokorna Annalise:
lubialno a konstrukcja postaci bohaterek wybranych amerykaskich
seriali prawniczych .......................................................................................................... 43
ANNA KRAWCZYK-ASKARZEWSKA, It seems I read you wrong Upadek
Allana Cubitta, czyli o pytkim czytaniu postaci .................................................. 57
SZYMON YLISKI, Aktor charakterystyczny we wspczesnym serialu ..... 71
SONIA CAPUTA, Prawo ulicy i amerykaskie marzenia potomkw Polakw
w Baltimore ......................................................................................................................... 87
ELBIETA DURYS, Konwencje w subie polityki: Prawo ulicy ......................... 99
ALEKSANDRA MUSIA, Prawo ulicy w perspektywie intersekcjonalnej...... 119
ALEKSANDRA MOCHOCKA, Gry midzy autorem a odbiorc w historycznych
serialach kryminalnych i ich ideologiczne implikacje .................................... 137
PATRYCJA DZIUBCZYSKA, Muzyka jako element wiata przedstawionego
w wybranych serialach telewizyjnych (Dowody zbrodni, Dr House, Pogoda
na mio, Glee) ................................................................................................................ 155
KSENIA OLKUSZ, Z Caravaggiem wrd zombie, z van Goghiem po
nuklearnej zagadzie, z Rembrandtem w ogniu epidemii artyci oraz
wielkie i mae dziea sztuki w serialach (rekonesans)................................... 167
Anna Krawczyk-askarzewska
Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie
Serialowe ingrediencje
Seriale w kontekcie kulturowym to czterotomowa monografia
powicona fabularnym serialom telewizyjnym, ktra odwouje
si do z pozoru oczywistej, lecz do elastycznej i skomplikowanej dychotomii. Punktem wyjcia s, naturalnie, historie opowiadane na ekranie, lecz to, co dzieje si poza nim, tworzy rnorakie jakociowo powizania i konteksty, wywierajc istotny
wpyw na starania scenarzystw, producentw, scenografw,
ekip filmowych, odtwrcw rl, jak rwnie osb odpowiedzialnych za marketing i dystrybucj, a co za tym idzie, finalny produkt twrczej wsppracy i jego recepcj.
Mina dekada od czasu, gdy Glen Creeber, dowiadczony
filmoznawca i autor prac o tak przeomowych produkcjach telewizyjnych, jak The Singing Detective, Miasteczko Twin Peaks czy
Gwny podejrzany, odnotowa z nut konsternacji, ale te i spor doz poznawczego optymizmu:
Coraz bardziej oczywiste staje si to, e jedna metodologia zapewne nie wystarczy, by odda sprawiedliwo bogactwu i zoonoci motyww, kwestii, debat, kontekstw i niepokojw, jakie wi si z omawianiem praktycznie kadego programu telewizyjnego1 (Creeber 2006: 84).
T zoono niewtpliwie mieli na wzgldzie Ethan

Thompson i Jason Mittell, redaktorzy How to Watch Television,
zbioru tekstw opublikowanego przed trzema laty. Zaproponowali tam pi oglnych obszarw tematycznych, w ramach ktrych mona myle o wspczesnej telewizji i, co szczeglnie
istotne z punktu widzenia naszej publikacji, analizowa seriale
o mainstreamowej sile raenia, oparte na tradycyjnie pojmowa-
Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Anny Krawczyk-askarzewskiej przyp. red.

1
vii
nych scenariuszach, z relatywnie pokanymi budetami i jeszcze

wikszymi ambicjami artystycznymi.
Przede wszystkim wspomniani wyej badacze wyszczeglnili estetyk i styl, a w dalszej kolejnoci kwestie reprezentacji, czyli ukazywane na maych (i nie takich znowu maych)
ekranach spoeczne tosamoci i swoist polityk kulturow, jak seriale uprawiaj naladujc, a zarazem ksztatujc rzeczywisto. Nastpna kategoria zaproponowana przez Thompsona
i Mittella obejmuje problemy szeroko pojtej polityki, demokracji, spraw zwizanych z funkcjonowaniem narodu i opinii publicznej. Natomiast dwa pozostae pola semantyczne, ktrych
uyteczno trudno byoby podway, to telewizja w ujciu
branowym, a wic koncentrujca si na zakulisowych aspektach jej powstawania, oraz praktyki, ktre mona nazwa okootelewizyjnymi, gdy dotycz specyficznego charakteru samego
medium, a take ugruntowanych modeli i strategii jego odbioru.
Niemniej jednak rzut oka na artykuy zgrupowane w poszczeglnych czciach antologii kae sdzi, e granice kadej z proponowanych dziedzin s do pewnego stopnia arbitralne, nieostre, albo wrcz niemoliwe do wytyczenia, gdy nie sposb
rozpatrywa je w cakowitej izolacji, a zaoenia badawcze, metodologie i typy analiz nieuchronnie si ze sob cz i przenikaj.
Te wanie osobne, a jednak nie cakiem osobne, skadniki utworu telewizyjnego postanowilimy uczyni tematem przewodnim niniejszego tomu. Pragniemy jednak podkreli, e
zgodnie z postulatem Elliotta Logana, konwencje, motywy, gry
fabularne czy te kwestie ideologiczne, spoeczne, psychologiczne i moralne, rozpatrywane s przez autorw w szerszej paszczynie samowiadomego modelowania serialowej formy (Logan 2016: 2), jako nieodzowny element szczeglnego, z zasady
dialektycznego napicia midzy scaleniem i fragmentarycznoci, midzy wyodrbnionymi jednostkami i wiksz caoci,
ktre s jednoczenie oddzielne i powizane ze sob (Logan
2016: 2). Moc oddziaywania danego serialu to przecie w gwnej mierze efekt kombinacji zastosowanych rodkw stylistycznych, decyzji obsadowych, scenariuszowego przesania i szeregu
dziaa o charakterze biznesowym.
viii
Serialowe ingrediencje
Logicznie rzecz biorc, analiz serialowych ingrediencji

wypada zacz od tytuw, jakimi opatruje si produkcje telewizyjne, przy czym zwraca si uwag na ich udzia w kreowaniu
wizerunku seriali i zanurzenie w popkulturowej, nasyconej intertekstem rzeczywistoci. W kolejnych pracach analizowane s,
pod rnym ktem, wybrane postacie: od rozterek moralnych
i etycznych, jakie moe budzi ich postpowanie, poprzez etapy
przemian serialowych protagonistw, ich typy i zasady konstruowania, a po spoeczno-polityczne okolicznoci ich funkcjonowania w wiecie fikcyjnym, ktrego zwizki z rzeczywistoci
maj charakter pynny, wzajemnie inspirujcy albo, eby uy
mniej taktownego sformuowania, obosieczny. W czci zaproponowanych tu uj istotnym punktem odniesienia staje si
okrelona konwencja literacka i filmowa oraz sposoby jej przeamywania i tym samym prowadzenia gry z dnym niespodzianek odbiorc. Caoci dopeniaj analizy implikacji, jakie niesie
ze sob obecno muzyki i dzie sztuki w utworach telewizyjnych. ywimy przewiadczenie, e wybrane przez nas artykuy
pozwol zrozumie wag owych czci skadowych dla procesu
tworzenia, produkowania, konsumowania i badania oraz interpretowania seriali; krtko mwic: ich kluczow rol w docieraniu do serialowego sedna.
Bibliografia:
Creeber Glen, 2006, The Joy of Text? Television and Textual Analysis,
w: Critical Studies in Television, tom 1, zeszyt 1, s. 81-88.
Logan Elliott, 2016, Introduction, w: Breaking Bad and Dignity. Unity
and Fragmentation in the Serial Television Drama, Basingstoke,
s. 1-26.
Thompson Ethan, Mittell Jason, red., 2013, Introduction, w: How to
Watch Television, New York, London. s. 1-12.
ix
Alina Naruszewicz-Duchliska
Analiza jzykowa tytuw seriali

Abstrakt:
W artykule przedstawiono wyniki analizy tytuw seriali jako
istotnych elementw wizerunku danego produktu (pop)kultury.
Wyodrbniono i omwiono poszczeglne typy nazw, ich cechy
strukturalne i semantyczne. Poruszono take problem odniesie
intermedialnych i intertekstualnych.
Sowa kluczowe:
tytuy seriali, ideonimy, nazwy medialne, onomastyka
1. Wprowadzenie
Celem pracy byo okrelenie najczstszych odniesie znaczeniowych badanego zbioru onimw oraz ustalenie i opis konstytutywnych cech jzykowych analizowanej kategorii nazw1.
Przedmiotem zainteresowania byy tytuy polsko- i anglojzyczne. Rozwaania przeprowadzono w perspektywie porwnawczej. rdem materiau bya publikacja Piotra K. Piotrowskiego
Kultowe seriale (2011) oraz trzy strony internetowe: http://www.filmweb.pl/rankings/serial/poland [dostp: 25.03.2015],
http://www.swiatseriali.pl/seriale-top-polskie [dostp: 25.03.2015], http://premium.iitv.info/ [dostp: 26.0310.04.2015].
cznie wyekscerpowano 1902 nazwy: 174 proweniencji polskiej, 1088 anglojzycznych i 640 tumacze na jzyk polski z jzyka angielskiego. W badaniu pominito seriale animowane i paradokumenty. Utworzony korpus jzykowy nie wyczerpa oczywicie caoci aktualnego zbioru (powstaj wci nowe produkcje), ale uznano go za wystarczajco reprezentatywny, aby na je-
W polskojzycznej literaturze przedmiotu znajduje si tylko jedno

opracowanie (Panasko, Decyk-Ziba 2013), majce charakter oglnikowej
zapowiedzi przyszych bada, ktre do momentu przygotowania niniejszego
artykuu jeszcze (wedug wiedzy autorki) nie zostay nigdzie opublikowane.
1
go podstawie okreli wstpnie typy i waciwoci tytuw seriali. Szczegowe opracowanie przedmiotu przekracza ramy
artykuu naukowego, wic niniejsza praca ma charakter zarysu
zagadnienia, ktre zasuguje na odrbn, rozleg monografi.
1.1. Tytuy seriali wpisuj si w triad: jzyk media kultura
(por. Skowronek, Rutkowski 2004: 15), tym samym ich badanie
wchodzi w zakres onomastyki, medioznawstwa oraz lingwistyki
kulturowej (powizanej z aksjologi i antropologi). Z tego
wzgldu w tekcie wykorzystuje si elementy aparatu badawczego wspomnianych dyscyplin naukowych, z przewag metodologii i terminologii onomastycznej2.
Niejednoznaczny jest status terminologiczny badanych
jednostek. Adekwatne wobec nich s trzy okrelenia:
a)
ideonimy tytuy dzie sztuki, nazwy wytworw kultury
duchowej, majce wyrane znaczenie leksykalne,
b)
chrematonimy nazwy jednostkowych lub seryjnych
wytworw pracy ludzkiej (Okoniowa 2007: 74),
c)
nazwy medialne tytuy seryjnych wytworw medialnych (Skowronek, Rutkowski 2004: 36).
Przy tym trzeba zaznaczy, e pierwszy wymieniony termin nie
odnosi si do wszystkich nazw. Wyranego znaczenia leksykalnego s pozbawione tytuy pochodzce od nazw wasnych: antroponimw (imion, pseudonimw i nazwisk) i toponimw.
2. Funkcje tytuu
Tytu serialu jest bardzo wany z artystycznego i marketingowego punktu widzenia. Stanowi pierwszy lub jeden z pierwszych perswazyjny przekaz, przeznaczony dla potencjalnego
odbiorcy produktu. Implikowane przez nazw wyobraenie rzeczy poprzedza, a jednoczenie uwarunkowuje sam rzecz. Przy
produkcji serialu stacje telewizyjne i platformy internetowe informuj o jego nazwie, niekiedy zanim podejm ostateczne decyzje dotyczce szczegw fabuy i obsady.
Czy nie naleaoby () okreli dzisiejszej ekspansji onomastyki
jako poszukiwania przez ni obszarw, ktrymi w dotychczasowych tradycjach miaa zajmowa si semiotyka, ale nie wykazaa w tej mierze naleytego
zaangaowania? Jeli tak jest rzeczywicie, onomastyka ma szans nie tylko
dalej si rozwija, ale te sta si jedn z nauk dcych do wszechstronnego
interpretowania naszej cywilizacyjnej wspczesnoci (Furdal 2007: 49-50).
2
Nazwa stanowi wany element strategii i wizji twrcw

(lub dziau PR), konstytutywn skadow kampanii promocyjnej
i istotn wskazwk interpretacyjn. Przy tym naley pamita,
e interpretacja tytuu moe by jednorazowa lub procesualna
(por. Hendrykowski 1979: 32) inna przed obejrzeniem serialu
ni po projekcji, kiedy poznaje si np. ironiczne nacechowanie
onimu. Niezalenie od tego, czy jest stae, czy podlega metamorfozom, wyobraenie denotatu jest ksztatowane przez inicjaln
metawypowied przed jego poznaniem. le dobrana nazwa moe zniechci, np. zawierajc (przy dosownej interpretacji) bdy merytoryczne i jzykowe, np. Kaliber 200 volt.
Cho podstawowym tworzywem tytuu s sowa, to nie
oznacza, e nieistotna jest jego forma graficzna wrcz przeciwnie. Onim stanowi podstawowy element logo serialu, ktre
wykorzystuje si w materiaach promocyjnych, na oficjalnych
stronach produkcji i, last but not least, na pocztku kadego odcinka, a czasem rwnie po przerwach na reklamy. Jako serialu mona w peni i zasadnie oceni dopiero po jego obejrzeniu,
wic zalicza si on do tzw. dbr na wiar (consumer confidence
good, Pitkowski 2011: 213). Jednym z czynnikw sprawiajcych, e ta wiara zostaje wzbudzona, jest wanie profesjonalnie
opracowany graficznie tytu, ktry wizualnie moe nawizywa
m.in. do atmosfery serialu (napicie i wycig z czasem w 24 godzinach 243), gatunku produkcji, zawodu protagonisty i miejsca akcji (Castle) czy fabuy (ycie w wiecie pozbawionym elektrycznoci w Revolution):
Jeli tytu zosta oficjalnie przetumaczony, oprcz formy oryginalnej podaje si jej polski odpowiednik.
4 http://thelowdownunder.com/2013/05/10/24-set-to-return-as-limited-series-on-fox/ [dostp: 06.07.2015].
3
Tytu serialu jest nazw, ktra nie tylko oznacza, ale

i znaczy (w przeciwiestwie np. do nazwisk, ktre peni jedynie
rol identyfikacyjn). Bezporednio i porednio wie si z treci przekazu. Jest obecny jednoczenie na zewntrz jako etykietka produktu i wewntrz jako jego integralna cz. Peni
przy tym kilka funkcji:
a)
identyfikacyjno-dyferencjacyjn odrniajc dany serial
od innych;
2015].
https://grabcad.com/library/castle-tv-series-logo [dostp: 06.07.-
http://www.hdwpapers.com/revolution_tv_show_logo_wallpaperwallpapers.html [dostp: 06.07.2015].

6
b)
c)
d)
e)
informacyjn odnosi si do cech i zawartoci przekazu,

stanowi rodzaj sowa kluczowego, okrelajcego wprost
lub porednio dominant semantyczn, np. wskazujc
gwnego bohatera (indywidualnego lub zbiorowego)
rwnoczenie sugeruje charakter produkcji: Agent przyszoci Jake 2.0 to serial science fiction, Czarodzieje kontra Obcy Wizards vs Aliens to poczenie fantasy
i science fiction itd.;
impresywn ma zachci do ogldania serialu, np.
wprost okrelajc jego przynaleno gatunkow: American Horror Story: Freak Show czy Crime Story;
estetyczn niektre nazwy zwracaj uwag na same
siebie, np. poprzez rym (Hoy doktorzy Scrubs), wykorzystanie zwizku frazeologicznego (Diabli nadali7 The
King of Queens) czy jego modyfikacj (Duch w dom Go
w dom), onomatopeje (Cuckoo);
aluzyjn (por. Skowronek, Rutkowski 2004: 44) nawizujc do innych produktw kultury: ksiek (Cienka niebieska linia The Thin Blue Line odnosi si do powieci
Jamesa Jonesa Cienka czerwona linia The Thin Red Line), filmw (12 map 12 Monkeys) czy innych seriali
(Jeden gniewny Charlie Anger Managment nawizuje do
serialu Dwch i p Two and a Half Men, w ktrym
rwnie gra Charlie Sheen.
3. Budowa jzykowa nazw

Analizowane nazwy mona podzieli pod wzgldem ich budowy
jzykowej i przynalenoci do okrelonych czci mowy. Dominuj konstrukcje nominalne: pojedyncze rzeczowniki (I), ich
pary (II) oraz poczenia z przymiotnikami (III) lub wyraeniami
przyimkowymi (IV), np.
I. P8: Instynkt, Oficer, Paradoks,
7 Tumaczenie mona interpretowa dwojako: jako odniesienie do
seniora rodu, obdarzonego trudnym charakterem lub nawizanie do pracy
kilku bohaterw serialu w firmie kurierskiej. Ciekawy jzykowo jest take
oryginalny tytu, nawizujcy zarwno do relacji maeskich pary, jak i nazwy dzielnicy Nowego Jorku, w ktrej dzieje si akcja serialu.
8 Przy przytaczaniu wikszej liczby przykadw formy polskie oznacza si skrtem P, anglojzyczne okrela si jako A.
A: Alice Alicja, Gravity, Poldark,

II. P: Linia ycia, Marszaek Pisudski, Tajemnica Sagali,
A: The Dresden Files Akta Dresdena, Battlestar Galactica, Harpers Island Wyspa Harpera,
III. P: Czarne chmury, Gboka woda, Polskie drogi,
A: Golden Boy Zoty chopak, The Good Wife ona idealna,
Private Practice Prywatna praktyka,
IV. P: Apetyt na ycie, Pogranicze w ogniu, Kapitan Sowa na tropie,
A: Angels in America Anioy w Ameryce, John from Cincinnati
John z Cincinnati, Life on Mars.
Zauwaalne jest, e zarwno w materiale polsko-, jak
i anglojzycznym (w nim wystpuje to czciej) popularne w roli
tytuw s budowane na zasadzie wsprzdnoci formy dualne,
wymieniajce bohaterw lub okrelenia ich konstytutywnych
cech, np.
P: Dziewczyna i chopak, Kasia i Tomek, Grzeszni i bogaci (parodystyczne nawizanie do The Bold and The Beautiful Moda na
sukces)
A: Ben and Kate Ben i Kate, Garfunkel & Oates, Jake & Fatman
Gliniarz i prokurator, Brothers & Sisters Bracia i siostry,
Freaks and Geeks Luzaki i kujony.
Wyrniajc si grup zagranicznych tytuw seriali
stanowi akronimy, uywane samodzielnie lub z elementami je
doprecyzowujcymi, np. co do miejsca dziaania czy specyfiki
danej jednostki specjalnej. Wyekscerpowano cznie 20 onimw
tego typu, NCIS Agenci NCIS, Marvels Agents of S.H.I.E.L.D.
Agenci T.A.R.C.Z.Y, Acapulco H.E.A.T Brygada Acapulco, CSI: LV
CSI: Kryminalne zagadki Las Vegas. T mod sparodiowa tytu
(i serial) NTSF: SD: SUV, czyli National Terrorism Strike Force:
San Diego: Sport Utility Vehicle9.
Odnotowano take, nieobecne w materiale polskim, tytuy skadajce si z liczb: wspomniane ju 24 24 godziny, The
4400 (na ziemi powraca 4400 osb porwanych przez kosmitw), 90210 Beverly Hills 90210 (element adresu), 19-2 (numer policyjnego wozu patrolowego).
http://www.imdb.com/title/tt1783495/ [dostp: 09.07.2015].
Niewiele jest tytuw-zda. Wrd nich dominuj asercje

i akty ekspresywne (Tak miao by, Ja to mam szczcie) oraz
dyrektywne bezporednie zwroty do widza (O mnie si nie
martw). Dialogowoci towarzyszy familiarno formy 2. osoby
liczby pojedynczej sugeruj zayo, ktra moe przeoy si
na przywizanie widza do danej produkcji. W polskich tytuach
przewaaj zdania rozkazujce, np. 07 zgo si, Nie rb scen,
Powiedz tak. Wystpuj te konstrukcje z bezokolicznikami, np.
Jak szale to szale, Zosta miss. Obcojzyczne onimy (jeli bazuj
na czasowniku, bo, podobnie jak w polskich nazwach, przewaaj w nich formy imienne) najczciej maj posta zda pytajnych, np. Are You Afraid of the Dark? Czy boisz si ciemnoci?,
Are We There Yet? Daleko jeszcze?, You Rang, MLord? Pan
wzywa, Milordzie? Ciekaw grup stanowi tytuy poradnikowe, np. How to Be a Gentleman, How Not to Live Your Life Jak
nie by sob, How to Get Away with Murder Sposb na morderstwo.
Dominuj formy krtkie: jedno- i dwuelementowe. Rozbudowane onimy s bardzo rzadkie. Najdusze tytuy, wchodzce w skad analizowanego korpusu, to: The Elegant Gentelmans Guide to Knife Fighting, Nightmares & Dreamscapes: From
the Stories of Stephen King Marzenia i koszmary Stephena
Kinga, How to Live with Your Parents (for the Rest of Your Life).
Na podstawie ich niewielkiej liczby mona wnioskowa, e rozbudowane formy s trudno zapamitywalne i maj niky potencja marketingowy. Zestawienie liczbowe i procentowe analizowanych tytuw przedstawia si nastpujco:
polskie
liczba
liczba seriali
elementw
1
56 (32%)
2
49 (28%)
3
48 (28%)
4
17 (10%)
5
4 (2%)
>5
0
angielskie
liczba
liczba seriali
elementw
1
330 (30%)
2
420 (39%)
3
217 (20%)
4
65 (6%)
5
32 (3%)
>5
4 (2%)
rdo: opracowanie wasne

7
4. Najpopularniejsze pola semantyczne

Tytuy seriali to wytwory (pop)kultury, a jednoczenie przekaniki treci kulturowych. S heterogeniczne i odzwierciedlaj
uniwersum ludzkich zainteresowa (Skowronek, Rutkowski
2004: 45). Cho analizowany materia jest bardzo zrnicowany
i rozlegy, to mona jednak wyrni najczciej pojawiajce si
tematy oraz na ich podstawie okreli podstawowe pola semantyczne/domeny poznawcze. W niniejszej pracy wyodrbniono
nastpujce determinanty znaczeniowe:
I. Czowiek/istota,
II. Przestrze,
III. Czas,
IV. Rzecz,
V. Pojcia abstrakcyjne,
VI. Nazwa innego produktu kultury (intermedialno).
Podzia ten nie ma charakteru kategorycznego. Stanowi tylko
wstpn propozycj typologii.
W tabeli poniej przedstawiono najpopularniejsze krgi
tematyczne, wydzielone wedug kryterium semantycznego:
polskie
krg
liczba
tematyczny
tytuw
czowiek
65 (37%)
intermedialno
39 (22%)
przestrze
28 (16%)
anglojzyczne
krg
liczba
tematyczny
tytuw
czowiek
436 (40%)
przestrze
204 (18%)
rzecz
123 (11%)
4.1. Najwicej nazw wpisuje si w domen poznawcz czowiek. Wie si to z antropocentryzmem, typowym dla potocznoci, bdcej jedn z konstytutywnych cech kultury popularnej.
W tytuach pojawiaj si odniesienia do gwnych bohaterw
serialu, indywidualnych i grupowych. Wykorzystuje si na zasadzie przeniesienia antroponimy (imiona, imiona i nazwiska, nazwiska, przezwiska i pseudonimy, fikcyjne oraz personalia
prawdziwych postaci, np. Krlowa Bona, The Tudors Dynastia
Tudorw). W tytuach wystpuj rwnie okrelenia powiza
rodzinnych i towarzyskich oraz grup zawodowych. Najpopularniejsi s policjanci, lekarze, prawnicy i agenci specjalni. Cho
8
pojawiaj si te np. Tancerze czy Bad Teacher. Wsplny mianownik stanowi take okrelone cechy.
4.1.1. Podkategorie nazw z przykadami
I. Jednostki:
a) personalia:
P: Aida, Janosik, Jan Serce, Julia, Magda M., Majka,
A: Ally McBeal, Bosch, Charlie Jade, Backstorm,
b) cechy:
P: 39 i p (wiek), 2 XL (rozmiar), Blondynka, Naznaczony, Nowa,
A: The Philanthropist Filantrop, Family Guy Gowa rodziny,
Awkward Inna,
c) zawd:
P: Niania, Glina, Dorczyciel,
A: True Detective Detektyw, Good Cop, Madam Secretary,
II. Grupy:
a) rodzina i relacje towarzyskie:
P: Klan, Rodzinka.pl, Przyjaciki, Ludzie Chudego,
A: Best Friends Forever, Skins Kumple, Friends Przyjaciele,
b) wsplna cecha
P: Londyczycy (miejsce pobytu), Odwrceni (ukryta wsppraca
z policj), Skorumpowani, Uwikani,
A: The Exes Byli, Chosen, 2 Broke Girls Dwie spukane dziewczyny, Desperate Housewives Gotowe na wszystko,
c) zawd
P: Ratownicy, Lekarze, Kryminalni, Straacy,
A: City Homicide, CSI: Cyber, Ultimate Force Komandosi.
4.1.2 Pokrewny typ tytuw wykorzystuje nazwy istot. Usytuowano tutaj okrelenia postaci pochodzce z religii i mitologii
rnych kultur, literatury i komiksw. Bohaterowie, oprcz waciwoci nadprzyrodzonych, maj take wiele cech ludzkich,
w zwizku z tym za zasadne uznano umieszczenie w tej kategorii
odnoszcych si do nich onimw. Odnotowano tylko jedn polsk nazw: Wiedmin. Duo wicej byo nazw anglojzycznych,
np. Angel Anio ciemnoci, Arrow, Bionic Woman Bionic Woman: agentka przyszoci, Charmed Czarodziejki, Demons
Demony, Dracula, The Thundermans Grzmotomocni (sic!, przypuszczalnie nawizanie do tytuu filmu Iniemamocni The Incredibles), Sirens, The Flash, Wolfblood.
9
4.2. Liczn grup stanowi nazwy rzeczywistego lub symbolicznego miejsca akcji. Tytuy polskich seriali najczciej odnosz si
do domu (nomen omen Dom, Rezydencja, Siedlisko, Dom nad rozlewiskiem). W produkcjach anglojzycznych w roli tytuw wystpuje wiele realnych i fikcyjnych nazw miejscowoci (Twin
Peaks Miasteczko Twin Peaks, Vegas, Battle Creek) lub adresw
(32 Brinkburn Street ycie na Brinkburn Street, 21 Jump Street,
666 Park Avenue).
4.2.1. Pozostae podkategorie nazw z przykadami
a) miejsca pracy:
P: 13 posterunek, Plebania, Galeria, Hotel 52,
A: Animal Practice, Childrens Hospital, Hotel Babylon Hotel Babilon,
b) nazwy znaczce:
P: Codzienna 2 m. 3, Na Wsplnej, Alternatywy 4,
A: Banshee (nazwa miejscowoci oznacza rwnie zjaw zapowiadajc mier), Deadwood, Psychoville, Heartland Zaklinacze koni, Cougar Town Miasto kocic, Bedlam,
c) nazwy symboliczne/metaforyczne:
P: Polskie drogi, W labiryncie, Daleko od szosy, Droga, Ranczo,
A: Magic City, 7th Heaven Sidme niebo, The Twilight Zone
Strefa mroku, The World Without End wiat bez koca.
4.3. Wrd nazw pozostajcych w krgu semantycznym czas
w tytuach najczciej ujmowano czas prywatny, odnoszcy si
do wanych wydarze lub istotnych okresw w yciu bohaterw, np.
P: Miodowe lata, Czas honoru, Wakacje z duchami,
A: Twentysomething, The Wonder Years Cudowne lata, Life as
We Know It, Great Night Out, Big Time Rush, The Worst Week of
My Life Najgorszy tydzie mojego ycia.
4.4. Kolejny typ nazw powsta na kanwie okrele przedmiotw.
Odnosz si one dosownie do motywu przewodniego (Selfie,
The Client List Lista klientw, Helix), wanego elementu fabuy
(Firefly [statek kosmiczny], Airwolf [helikopter], True Blood
Czysta krew) lub maj charakter metaforyczny, np. Szpilki na
Giewoncie, Black Mirror Czarne lustro, The Passing Bells
Dzwony wojny.
4.5. Wyrni mona take tytuy motywowane przez pojcia
abstrakcyjne, niekiedy ujmowane przenonie. Dominuje nace10
chowanie pozytywnie, np. Sama sodycz, Luck, Power, Tru Calling

Prawdziwe powoanie, Law & Order Prawo i porzdek. Wartociowanie negatywne jest rzadsze, co nie znaczy, e nieobecne,
np. Czarne chmury, Gorzka mio, The Fear, Trauma, Wire in the
Blood dza krwi.
4.5.1. W zebranym zbiorze nazw mona rwnie wyodrbni
pary przylegajce:
a) mio nienawi
M jak mio, True Love, Manhattan Love Story Mio na Manhattanie, 10 Things I Hate About You Zakochana zonica,
Love/Hate,
b) pocztek koniec
Nowa, Wszystko przed nami, Primeval: New World, Parades End
Koniec defilady, Happy Endings, Endgame Szach-mat,
c) ycie mier
Samo ycie, Life Goes On Dzie za dniem, Life Powrt do ycia,
Cisza nad rozlewiskiem, Death in Paradise, Deadbeat.
5.6. Ostatni wyrnion kategori stanowi formy intermedialne. Powstay przez przeniesienie (transonimizacj) istniejcych wczeniej tytuw innych produktw kultury: ksiek, filmw i komiksw. Uycie znanej nazwy pozwala na wykorzystanie potencjau marki i zwiksza szans odniesienia sukcesu frekwencyjnego (nowym produktem prawdopodobnie bd zainteresowani fani pierwowzoru). W analizowanym korpusie znalazy si m.in. takie tytuy:
P: Awantura o Basi ( ksika), Suby specjalne ( film), Podr za jeden umiech ( ksika),
A: Blade: The Series ( film), Filary Ziemi Pillars of the Earth
( ksika), Daredevil ( komiks).
W badanym zbiorze wystpia take grupa tytuw intertekstualnych, nawizujcych do innych seriali. Utworzono je
przez wykorzystanie czci nazwy oryginalnego produktu (na
tyle wanej, e pozwala na bezproblemowe rozpoznanie do jakiej produkcji si odwouje) i zachowanie jej budowy skadniowej, np. Daleko od szosy Daleko od noszy, Licencja na wychowanie Licencja na zabijanie. Nie dotyczy to tylko spin-offw,
ale i seriali, ktre maj nawizywa do klimatu oryginalnej produkcji, np. Sex and the City Seks w wielkim miecie: Lipstick
Jungle Szminka w wielkim miecie, Love Bites Mio w wiel11
kim miecie. Ciekawostk stanowi swoiste cigi: Dom nad rozlewiskiem, Mio nad rozlewiskiem, ycie nad rozlewiskiem, Nad
rozlewiskiem, Cisza nad rozlewiskiem; Spartacus: Gods of the Arena Spartakus: bogowie areny, Spartacus: Blood and Sand
Spartakus: krew i piach, Spartacus: War of the Damned Spartakus: wojna potpionych.
5. Tumaczenia
W wypadku produkcji obcojzycznych wany jest przekad onimu. Wbrew stereotypowemu przekonaniu o unifikacji dbr kultury i rosncej w obiegu kulturowym frekwencji nazw anglojzycznych, wikszo tytuw seriali emitowanych w Polsce jest
tumaczona. Wynika to m.in. z obaw dystrybutorw, e cz
widzw nie zrozumie oryginalnego tytuu (Sadowski 2013), co
moe przeoy si na brak zainteresowania dan produkcj
filmow. Przewanie przekady nie budz zastrzee, ale zdarzaj si wrd nich przykady zbyt daleko posunitej kreatywnoci10: Hex Kltwa upadych aniow, Work It Facet te kobieta czy Sue Thomas: F.B.Eye Sue Thomas: syszce oczy FBI.
6. Podsumowanie
W analizowanym zbiorze tytuw seriali przewaaj nazwy deskryptywne, charakteryzujce, ktre bezporednio odsyaj do
gwnego podmiotu/przedmiotu serialu. Standardowo tytu
werbalizuje to, co przedstawia narracja. Dosowno dominuje
nad asocjacyjnoci. Cechy denotatu s wyraone eksplicytnie.
Tym samym onimy pokazuj porednio obraz aktualnej rzeczywistoci, np. kiedy w pamie popoudniowym telewizji publicznej Plebani zastpia Galeria. W myl zaoe lingwistyki kulturowej w jzyku zakodowany zosta () m.in. system wartoci
i dowiadcze danego spoeczestwa, np. postrzegania przestrzeni, czasu, iloci i jakoci, sowem: wizja wiata danej wsplnoty komunikacyjnej (Rzetelska-Feleszko 2007: 58).
Sabe jest nacechowanie ekspresyjne analizowanej kategorii nazw. Brakuje tytuw zachcajcych wprost do obejrzenia,
albo jawnie wartociujcych serial, np. Najlepsza historia wszech
Temat zosta tu zaledwie zarysowany, bo przygotowuj odrbny

artyku powicony tej problematyce.
10
12
czasw! itp. Przewaaj przekazy pozytywne i neutralne. Stanowi raczej etykietk produktu (oddajce jego esencj), a nie
now jako. Rzadko pojawiaj si gry jzykowe (np. graficzne
BrzydUla, Numb3rs Wzr). Ma to uzasadnienie marketingowe.
Proste nazwy zapamituje si atwiej. Ponadto zbyt wyrafinowana forma tytuu mogaby zniechci cz odbiorcw. Dobra
nazwa powinna oddawa intencje twrcw serialu, ale i pomc
w sprzeday danej produkcji.
Bibliografia:
Furdal Antoni, 2007, Semiotyczne nawizania onomastyki, w: Nowe
nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red. Aleksandra Cielikowa, Barbara Czopek-Kopciuch, Katarzyna Skowronek,
Krakw, s. 43-50.
Hendrykowski Marek, 1979, O tytule filmowym, Kino nr 12, s. 32-33,
http://www.archiwum.kino.org.pl/pdf/1979/kino_1979_12_0
34.pdf [dostp: 23.04.2015].
Okoniowa Joanna, 2007, Ideonim pomidzy nazw wasn a metatekstem. W: Nowe nazwy wasne nowe tendencje badawcze, red.
Aleksandra Cielikowa, Barbara Czopek-Kopciuch, Katarzyna
Skowronek, Krakw, s. 73-79.
Panasko Magdalena, Decyk-Ziba Wanda, 2013, Tytuy polskich seriali
telewizyjnych: Analiza strukturalno-semantyczna,
, nr 10, s. 22-27.
Piotrowski Piotr K., 2011, Kultowe seriale, Warszawa
Pitkowski Wiktor, 2011, Marketing telewizji, czyli dlaczego tylko niektre seriale odnosz sukces, w: Post-soap. Nowa generacja seriali telewizyjnych a polska widownia, red. Mirosaw Filiciak,
Barbara Giza, Warszawa, s. 208-223.
Rzetelska-Feleszko Ewa, 2007, Onomastyka kulturowa, w: Nowe nazwy
wasne nowe tendencje badawcze, red. Aleksandra Cielikowa,
Barbara Czopek-Kopciuch, Katarzyna Skowronek, Krakw,
s. 57-62.
Sadowski Marek, 2013, Rola tytuu filmowego w strategii promocji,
http://www.audiowizualni.pl/index.php/promocja-filmu/strategia-promocji/7471-rola-tytulu-filmowego-w-strategiipromocji [dostp: 21.07.2015].
Skowronek Katarzyna, Rutkowski Mariusz, 2004, Media i nazwy, Krakw.
13
Jacek Sobota
Bohater rozdarty wspczesne seriale jako

obszar symulacji dylematw etycznych
Abstrakt:
Artyku ten prbuje odpowiedzie na pytanie: czy rzeczywicie
wspczesne seriale mona potraktowa w kategoriach obszarw symulacji sytuacji moralnie kracowych? Czy widzowie
wspczesnych seriali utosamiaj si z ich postaciami i owych
postaci wyborami? Odpowiedzi nie s jednoznaczne. Na osobne
traktowanie zasuguj seriale o podtekcie politycznym (Boss,
House of Cards), gdzie moralne dylematy uzyskuj dodatkowe
wzmocnienia.
Sowa kluczowe:
serial, dylemat moralny, konflikt moralny, symulacja
1. Wprowadzenie
Rysuje si pytanie czy sztuka masowa (w tej liczbie i seriale,
ktre interesuj nas tu najbardziej) moe dwiga tematyk powan (np. moraln)? Richard Rorty udziela na to pytanie odpowiedzi twierdzcej; w jego opinii opisywanie obcych nam
ludzi to nie jest zadanie dla teorii, lecz dla takich gatunkw literackich jak opis etnograficzny, reporta, komiks (Rorty 2009:
17-18). Rorty (2009: 18) uwaa, e w procesie spoecznego rozwoju powie czy te program telewizyjny zastpoway stopniowo, lecz z podziwu godn konsekwencj kazanie i traktat
w roli gwnych nonikw moralnej przemiany i postpu. Innymi sowy, sztuka masowa (a jej najdobitniej oddziaujc spoecznie emanacj w dzisiejszych czasach wydaj si by wanie
seriale) przeja funkcj tumaczenia i interpretowania coraz
bardziej zrnicowanej i skomplikowanej rzeczywistoci spoecznej, zarezerwowan dotd dla powaniejszych mediw.
Wspczesne seriale telewizyjne wzbudzaj zdumienie
rozpitoci podejmowanej tematyki i rnorodnoci form jej
prezentowania. Niewtpliwie rwnie tematyka moralna wyst15
Jacek Sobota
puje w nich obficie. W tym tekcie chciabym zastanowi si nad

dylematami moralnymi, przed jakimi stawiani s bohaterowie
takich seriali jak House of Cards, Boss czy Breaking Bad i wielu
innych. Czy mona potraktowa seriale jako obszar bada nad
sytuacjami kracowymi i implikacjami moralnymi z nich wynikajcymi? Sprbuj udzieli odpowiedzi na te pytania w poniszym artykule.
2. Dwoiste znaczenie okrelenia symulacja
Trzeba pamita, e okrelenie symulacja mona rozumie niejednorodnie. Z jednej strony oznacza oczywicie pewien eksperyment intelektualny: przedstawienie, wyobraenie sobie sytuacji, ktre mog, cho nie musz, mie miejsce w strumieniu
zdarze realnych. Daje to nam moliwo wyobraenia sobie naszej postawy w danej sytuacji (zwykle jest to moment yciowy
o charakterze skrajnym). Nasza wyobrania byaby wwczas rodzajem laboratorium badawczego, gdzie symuluje si dylematy
i dociski, a nastpnie obserwuje postawy yciowe i wybory
z tego wynikajce. Wspczesne seriale generujce niemal masowo postacie, z ktrymi si utosamiamy, stanowi tak maszynk do produkowania sytuacji skrajnych stosunkowo czsto zatem budzi si w widzach refleksja: co ja bym zrobi(-a) na
miejscu chorego na raka nauczyciela chemii, ktrego sytuacja
finansowa nie jest stabilna (Breaking Bad)? Albo: a gdyby to
mnie tajemnym sposobem zota rybka (w postaci zimnokrwistego mordercy) zaproponowaa zniknicie akcentw niepodanych w rzeczywistoci mnie otaczajcej (Fargo)? I tak
dalej, i tak dalej.
Ale symulacj mona te pojmowa w znaczeniu raczej
pejoratywnym: jako symulowanie, czyli udawanie, mimikr,
blag. W serialach nas interesujcych postaci negatywnych, ktre wanie symuluj pewne pozytywne zachowania i intencje,
jest legion (szczeglnie filmy, ktrych akcja rozgrywa si w sferze polityki jak House of Cards czy Boss ukazuj bohaterw
odlegych w swych postpkach od kodeksw moralnych, cho
zarazem deklarujcych bardzo silne systemy wartoci). W szerszym jeszcze rozumieniu owo symulowanie odnosi si moe
do pewnych defektw konstrukcyjnych (moe nawet ontologicznych?) wiatw kreowanych w serialowych odcinkach. Bo czy
16
Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar
nie jest tak, e symuluje si w serialach powag wyboru, uywa

si sytuacji ekstremalnych w celach instrumentalnych (wzrosty
publicznoci etc.)? Kolejne pytanie czy fabuy serialowe maj
(a jeli tak, to jaki pozytywny czy negatywny) realny wpyw na
wybory moralne widzw?
3. Inne wtpliwoci
Nol Carroll w swej Filozofii sztuki masowej (2001) klasyfikuje
rnego autoramentu zarzuty pod adresem rzeczonej sztuki
(a zatem i seriali), w tym celu, by mniej lub bardziej przekonujco da im odpr. W duym skrcie: po pierwsze, by zaspokaja
jak najszersze rzesze odbiorcw, twrcy musz trafia do najszerszego wsplnego mianownika smaku, wraliwoci oraz inteligencji; ten za zazwyczaj jest niski (zarzut wydaje si w czci
tylko zasadny w odniesieniu do wspczesnych seriali, albowiem
nawet te wygldajce na elitarne, wymagajce intelektualnie,
odnajduj cakiem spore grono odbiorcw casus Breaking Bad
np.). Drugi zarzut w zgodzie z prawem Greshama stosowanym do sztuki, pojawienie si sztuki masowej skania producentw (i twrcw) tzw. sztuki wysokiej do rywalizacji w sposb
obniajcy poziom teje, a to w celu pozyskania publiki (Carroll
2001: 33). Carroll i ten ostatni zarzut deprecjonuje, ja jednak
tylko nieco osabibym jego wymow, bo jednak do pewnego
stopnia wydaje si zasadny. Wielu wspczesnych mylicieli
(m.in. Vargas Llosa w swym zbiorze esejw zatytuowanym Cywilizacja spektaklu) dostrzega efekt zaniku kultury elitarnej, na
rzecz wzrostw tzw. kultury popularnej w rnych jej postaciach. Dawna kultura umara pisze Vargas Llosa z niejakim
alem, majc oczywicie na myli kultur wysok nawet jeli
wegetuje w wskich krgach spoecznych, pozbawiona wpywu
na mainstream (2015: 23). By moe dziaa tu swoicie pojmowana zasada naczy poczonych, powodujca ujednolicenie
poziomu kultury elitarne wye s niwelowane, nie natomiast
uwzniolane. Obserwujemy przepyw utalentowanych twrcw
ze sfery kina gwnego nurtu wanie w rejony twrczoci serialowej. Czy gdyby Bergman, Fellini, Kurosawa, Welles, Pasolini
tworzyli dzi robiliby seriale? To oczywicie podwysza i nobilituje ten segment sztuki masowej, ale czy nie jest zarazem paradoksalnie syndromem powolnego upadku kultury?
17
Jacek Sobota
Naley rwnie chyba czciowo cho zwtpi w mono

zupenych utosamie widza z dylematami bohaterw seriali.
Oddajmy gos Carrollowi:
Aby odbiorcy zostali poruszeni fikcyjnymi dzieami sztuki masowej, musz przede wszystkim umie rozpoznawa stany
emocjonalne bohaterw. To, czy litujemy si nad bohaterk
rozdzielon z mem, zaley w duym stopniu od tego, czy widzimy jej smutek. Jeli bowiem si cieszy, e si go w kocu pozbya, to nie mamy specjalnego powodu, aby si nad ni litowa. Musimy wic zdawa sobie spraw, e jest ona nieszczliwa, i e to nieszczcie jest czci pecha, jaki j przeladuje.
Nie znaczy to, e nasz smutek jest identyczny z jej smutkiem.
Nie jestemy smutni, poniewa stracilimy wspmaonka.
Obiektem jej smutku jest jej m, naszego za jej smutek. Jej
smutek i bl przyczynia si do naszego, ale nie jest z nim tosamy. Czujemy bowiem smutek z powodu tego, co ona czuje
(Carroll 2011: 277).
Cytat w dobrze oddaje niewspmierno jednak

wspodczuwania widza i bohatera serialu kompatybilno nie
jest tu zupena i tak by nie moe, co poddaje w wtpliwo
symulacyjne moliwoci seansw filmowych. Bl widza jest bowiem rodzajem metablu; blem z powodu blu bohatera; posiada rwnie waciwo tymczasowoci jest bowiem wynikiem niepisanej umowy, ktra nosi nazw zawieszenia niewiary. Widz utosamia si czciowo i chwilowo z wydarzeniami
ekranowymi, by gbiej i mocniej odczuwa zdarzenia ekranowe.
Wraz z kocem seansu umowa jednak przestaje obowizywa.
Do niedawna kreatorzy serialowi opierali si w swych
strategiach twrczych na manipulowaniu oczywistociami, banaami, czyli tym, co Arystoteles nazywa maksymami. W skrcie
wedug greckiego filozofa mwca moe wykorzystywa w swej
przemowie to, co wsplne lub znane, aby zdoby aprobat publiki. Wykorzystuje wic to, w co publiczno wierzy (lub co jest
jej poznawczo dostpne), aby wytworzy w niej pewne podane reakcje, nastawienie.
Twrcy serialowi postpowali (niektrzy, rzecz jasna,
nadal to czyni) analogicznie operujc truizmami, banaem
i schematami fabularnymi, speniajc oboplne (czyli publiki
i samych twrcw) oczekiwania; otrzymywano w rezultacie pro18
dukt aksjologicznie bezpieczny i przewidywalny (np. na temat

przeladowa nieszczsnej niewolnicy Isaury, co Leoncia nie
chciaa), w zamian za reyserzy i producenci seriali zyskiwali
aplauz i widowni.
Co ulego zmianie w sposb widoczny? Filozof brytyjski,
utylitarysta John Stuart Mill, dostrzegajc niewydolno wikszoci systemw normatywnych, ktre co i rusz ulegay odksztaceniom pod naciskiem komplikacji moralnej spraw ludzkich, zaproponowa ongi regu wyjtkw, co brzmi do paradoksalnie i jest waciwie oksymoronem. (Mill 1959: 103).
Kada zasada dopuszcza musi wyjtki (w nadzwyczajnych okolicznociach dopuszcza si kamstwo, mimo jego karygodnoci
itp.). Ot odnosz silne wraenie, e pokana cz wspczesnych seriali oparta jest wrcz na owej regule wyjtkowoci. Jakby zwichnita (albo cho powanie nadwyrona) w nich zostaa
ontologia wiata przedstawionego przypadki nadzwyczajne
staj si tu regu; cudowno i przypadkowo za codziennoci niemal. Innymi sowy o paradoksie seriale urealniaj
si okrutnie (przedstawiajc z coraz wiksz wiernoci i dosownoci wszelakie okruciestwa i akty przemocy, a take
aberracje psychiczne itp.), odrealniajc si tym samym niemal
zupenie, co kolejny paradoks jest chyba zbiene z oczekiwaniami wspczesnej publicznoci. Przykadem tendencji moe
by typowe imado emocjonalne, dziaajce do tej pory niezawodnie na widowni: czyli dzieci i ich zazwyczaj straszliwy los.
Jest to topos serialowy na rne sposoby stosowany, by przyku
i unieruchomi uwag widza, ktry to topos zostaje zupenie odwrcony i zdruzgotany np. w serialu Boss, gdzie crka burmistrza Chicago okazuje si postaci dwuznaczn, narkomank,
nimfomank, egoistk. Przy czym jej niekorzystne cechy osobowociowe ujawniaj si stopniowo pocztkowo obrazowana
jest jako pozytywny moralnie kontrapunkt dla niejednoznacznej
postaci jej ojca, by ewoluowa w rejony etycznie wtpliwe. Jest
to chyba istotna cecha wspczesnej twrczoci serialowej (cho
nie chciabym nadmiernie generalizowa) druzgotanie rozwiza schematycznych, niszczenie, wydawao si, trwaych oznakowa traktw filmowych fabu.
19
Jacek Sobota
4. Serialowe dylematy
Po zasianiu szeregu wtpliwoci, co do zasadnoci powanego
traktowania seriali jako rzeczywistych obszarw symulowania
utosamie widza z postaciami fikcyjnymi, zajmijmy si dylematami moralnymi wstrzsajcymi bohaterami filmw. Dylemat,
z definicji, odnosi si zawsze do wybrania jednej z dwch opcji,
w odrnieniu do konfliktu wewntrznego, ktry moe dotyczy
wikszej puli wykluczajcych si moliwoci. Nadto konflikt
wskazuje wprawdzie na pewien trudny wybr, ale nie towarzyszy mu charakterystyczne dla dylematu poczucie dyskomfortu
i bezsilnoci. Tak zwana definicja standardowa dylematu (ktra wydaje si dla moich rozwaa wystarczajca) obejmuje nastpujce cechy charakterystyczne owej dyskomfortowej sytuacji: 1) kolizj opcji (powinnoci); 2) dowiadczenie bezsilnoci
i niezdecydowanie dziaajcego; 3) poczucie winy ju po dokonaniu wyboru jednej z opcji (Chyrowicz 2008: 44). Doda do tego naley jeszcze narzucajc si konieczno dokonania wyboru, bo jego brak oznacza zawsze (trzeci?) opcj najgorsz.
Sytuacje konfliktw wewntrznych i dylematw moralnych wi si zwykle z rodzajem waenia wartoci, czynw, powinnoci na swoistej aksjologicznej wadze. Czsto jest to dramatyczny wybr mniejszego za w imi dobra wyszego. Istnieje w literaturze przedmiotu pojcie dylematu moralnego
za, ktrym posuguje si etyk Walter Sinnott-Armstrong, opisujc sytuacj, kiedy to podmiot nie moe unikn dziaania moralnie zego (Sinnott-Armstrong 1996: 53).
Czy tak wanie sytuacj opisuj twrcy serialu Dexter?
Tytuowy bohater jest psychopat o skonnociach morderczych,
ale potrafi je przekierowa w taki sposb, e morduje podobnych sobie otrw. Imperatyw zabijania zmusza go do czynw
ohydnych; jednak ich skutek (podkrelany przez twrcw serialu zwyrodnieniem pozostaych zbrodniarzy) jawi si moralnie
dodatnim. Z punktu widzenia etyki utylitarystycznej podobne
stanowisko by moe daoby si obroni; jednak z punktu widzenia etyki powinnoci, opartej na niewzruszalnoci zasad ju
nie. Dla przedstawiciela etyki powinnoci bowiem, jak susznie
zauwaa to cytowana ju tu Barbara Chyrowicz w ksice O sytuacjach bez wyjcia w etyce: wany jest nie tylko kocowy efekt
20
dziaania, ale rwnie sposb, w jaki zosta on osignity (Chyrowicz 2008: 334). Owa arbitralno wyboru (i ocen) ofiar do
odstrzau dokonanych przez naszego Dextera cho czsto budzi nasz niepokojc aprobat oznacza niebezpieczestwo
efektu rwni pochyej kryteriw norm i postpowania.
Chwiejno tych kryteriw moe prowadzi do coraz bardziej
dowolnego stosowania usprawiedliwionej przemocy.
Czy zasuguje na miano sytuacji dylematycznej ta opisana
w serialu The Knick? Oto genialny chirurg z pocztku XX w. dokonuje szeregu znakomitych wynalazkw usprawniajcych sztuk medyczn. Jednak ciar oczekiwa, rozmiar poraek mierzonych w walucie ludzkich istnie powoduj, e nasz bohater staje
si kokainist, a uzalenienie oczywicie si wzmaga. Mao tego,
narkotyk wzmacnia zdolnoci zawodowe chirurga.
Gdybymy mieli bada genealogi bohatera The Knick,
okazaoby si, e jest serialowym potomkiem doktora Housea,
ktremu to z jednej strony wybaczamy saboci i ekscentryzmy,
poniewa jest to cena za geniusz; z drugiej za by moe tak
chtnie przygldamy si tego typu postaciom, poniewa w gruncie rzeczy nie chcemy ponosi kosztw uczestnictwa w tych ich
wewntrznych otchaniach, jdrach ciemnoci. Dziki bohaterom serialowym jestemy uczestnikami wycieczki do pieka z zapewnionymi biletami powrotnymi.
Bohaterowie takich seriali jak wanie The Knick, ale rwnie Detektyw, Luther, Breaking Bad ilustruj w jakim sensie
proces erozji zaufania do profesji nomen omen spoecznego
zaufania (lekarz, policjant, nauczyciel wszyscy ulegaj wewntrznej degradacji, korozji; mroki zawodu, koszty jego wykonywania zupenie rujnuj im ycie osobiste, wyznawane systemy
wartoci itp.).
5. Osobliwoci politycznoci
Rzecz jasna, profesj najbardziej naraon na wszelkiego typu
degeneracje jest zawd polityka. W USA powstay przynajmniej
dwa wybitne seriale polityczne: Boss i House of Cards. Mogoby
si wydawa, e bd one kontynuacj pewnego nurtu demaskatorskiego o bogatej w kinie amerykaskim tradycji (Wszyscy ludzie prezydenta, Zasada domina itp.). Istnieje jednak wana rnica we wspczesnych serialach nastpio bowiem powane
21
Jacek Sobota
przewartociowanie: oto widzowie kibicuj postaciom, ktrych

nie da si lubi (57% Amerykanw chtnie widziaoby Franka
Underwooda, bohatera serialu House of Cards, na fotelu prezydenta!); natomiast ci, ktrzy maj demaskowa polityczne knowania, czyli dziennikarze ledczy, s przedstawiani jako kolejna destrukcja spoecznej misji? cmentarne hieny rozszarpujce i kupczce ochapami informacji (czyli zupenie odwrotnie
ni miao to miejsce choby we wspomnianych tu ju Wszystkich
ludziach prezydenta). I to pomimo pewnej, nazwijmy to, komiksowoci i umownoci na co susznie zwraca uwag psycholoka spoeczna, profesor Krystyna Skaryska (2015: 39) postaci Underwooda. By moe na podstawie casusu tego serialu
dotykamy tu interesujcego (cho niepokojcego) zjawiska spoecznego: na tle kompletnej bezpciowoci i amorficznoci klasy politycznej, jej deklarowanej politycznej poprawnoci, aksjologicznej neutralnoci i nijakoci, Frank Underwood, cynik,
ktry wie, czego chce, jawi si jako alternatywa atrakcyjna?
Czy wyniki ostatnich wyborw prezydenckich w Polsce nie byy
pokosiem politycznego znudzenia wyborcw?
Na inn jeszcze funkcj tego typu postaci wskazuje Skaryska kompensacyjn mianowicie. Moe ogldajc brutalne
zagrania Franka, usprawiedliwiamy swoje drobne grzeszki?
(Skaryska 2015: 39). Oczywicie, mamy tu do czynienia z kwesti skali w im wiksze zo wmieszani s bohaterowie seriali,
tym bardziej nike wydaj nam si nasze przewiny. Jeli jednak
rzeczywicie by tak byo, widz mgby poszukiwa w sztuce serialowej ju tylko wzmocnie potwornoci, w celu subiektywnego niwelowania wasnej grzesznoci (cho z niweczeniem w sensie obiektywnym nie ma to, rzecz jasna, nic wsplnego).
Kwesti skali, cho w nieco innym kontekcie, jest rwnie problem proporcjonalnoci uytych przez polityka (przyjmijmy, e podych) rodkw w celu uzyskania pozytywnego spoecznie celu. Czsto przywouje si w takich rozwaaniach casus
Winstona Churchilla, ktry w czasie II wojny wiatowej mia
zadecydowa, e lepszym wyjciem jest dopuszczenie do zbombardowania Coventry ni ujawnienie Niemcom, e aliantom udao si zama kod szyfrujcy tajne informacje. Jest to klasyczny
dylemat moralny: przecie po to amano kody, by zapobiega
ofiarom; zarazem niezapobieenie jednej katastrofie daje alian22
tom dugoterminowe alibi i mono wstrzymania innych

wikszych jeszcze zapewne hekatomb i tragedii.
Przed dylematami o mniejszej jednak skali dramaturgii
staje burmistrz Chicago Tom Kane z serialu Boss. Wydaje si bohaterem o wiele ciekawszym i bardziej psychologicznie pogbionym ni Frank Underwood. Jest to posta rzeczywicie rozdarta, ranny olbrzym ukrywajcy postpujc chorob mzgu, powodujc upoledzenie zdolnoci poznawczych i decyzyjnych; widzi postacie zmarych, ktre peni tu rol ju to
chru greckiego, ju to niemilkncego wyrzutu sumienia
(w czym nieco przypomina Szekspirowskiego Makbeta). Cierpienie Kanea mona tumaczy na rne sposoby; Maria Ossowska w swych Motywach postpowania (2002: 94-95) dokonuje
nieco ironicznej klasyfikacji funkcjonalnoci cierpienia. Ot
moe ono peni funkcj oczyszczajc, katartyczn (i rzeczywicie, burmistrz Chicago po seansach blu wewntrznego i wyczerpujcych dialogach ze zmarymi, wydaje si zyskiwa nowe pokady energii, ale po to tylko, by znw czyni zo). Inna
funkcja podana przez wybitn etyczk czyli funkcja zaostrzania naszej wraliwoci na krzywd innych wydaje si w ogle
nie mie nic wsplnego z yciem wewntrznym Toma Kanea.
Scenarzyci rzeczonego serialu bardzo czsto stawiaj
bohatera w obliczu sytuacji dylematu nie do rozstrzygnicia,
a w kadym razie nie do atwego, prostego rozstrzygnicia. Przypomnijmy dla porzdku warunki, jakie ma wypeni sytuacja dylematyczna: musi wystpi konflikt opcji, wartoci, powinnoci,
podmiot dowiadcza poczucia bezsilnoci i niezdecydowania;
ma zawsze poczucie winy ju po dokonaniu wyboru jednej z opcji. Burmistrz Chicago dowiadcza owych sensacji moralnych nader czsto, usiuje jednak je przezwycia.
Ma bowiem na sumieniu Tom Kane duo mier przyjaci i wrogw, korupcj polityczn, ubezwasnowolnienie tecia
(notabene byego burmistrza) itd., itp. Jednak wydaje si, e
w odrnieniu od oczywistego cynika Underwooda, Kane prbuje zdobywa i piastowa urzdy po co, w jakim celu, hodujc, rzecz jasna trudnej do zaakceptowania, makiawelicznej zasadzie uwicajcego rodki celu. Jake daleko westchnie starszy widz odeszlimy od Rudiego Jordachea z Pogody dla bogaczy
23
Jacek Sobota
Moliwe, e postaci typu Kanea czy Underwooda s ofiarami jak dookrela to Piotr Aszyk (1998: 146) rozbienoci
(dysonansu) midzy wiatem wartoci a rzeczywistoci ludzk. wiat tak jest skonstruowany, e nie da si w tym samym
czasie realizowa rnych wartoci co naraa nas na sytuacje
wewntrznych napre, konfliktw, dylematw. Bo te
sytuacja dylematu wymyka si prostej logice; czowiek postawiony wobec wyboru drogi swego postpowania napotyka na
dwa (lub wicej) rwnowane wzorce, ktre z tak sam si
domagaj si wcielenia w ycie, podczas gdy fizyczna struktura
wiata pozwala na spenienie tylko jednej moliwoci (Aszyk
1998: 146).
Bywa te, e wiat nie pozwala na realizacj adnego ze wietlistych zamierze, jakby jaka bariera o naturze wrcz ontologicznej nie dopuszczaa do spenie i uszczliwie nadmiernych. Sztuka polityki (i chyba w ogle ycia) okazuje si czsto
umiejtnoci rezygnacji i zaniecha.
6. Zamiast zakoczenia
Na koniec kilka sw o wadze naszych politycznych wyborw:
Przecie znamy przypadki demokratycznego wyboru psychopatw i przestpcw na wane stanowiska pastwowe. Psychologiczni makiawelici i sprytni manipulatorzy zdobywaj
gosy w demokratycznych wyborach midzy innymi dlatego, e
wydaj si bardziej skuteczni, decyzyjni, silni i bezwzgldni
w walce ze zem. A gdy dostaj od nas wadz, to si okazuje,
e walcz take z nami, zwykymi ludmi, ktrzy maj inny
wiatopogld czy wyobraenie wasnego szczcia ni rzdzcy (Skaryska 2015: 39).
Hipotetyczni wyborcy Underwooda i Kanea, tzw. szarzy

obywatele, portretowani s przecie w wspczesnych serialach. By moe takim wanie wyborc jest Lester z serialu Fargo
(odwoujcego si luno do fabuy znakomitego filmu braci Coen
o tym samym tytule); przedstawiajcego przeraajce studium
procesu, w ktrym zwyczajny mczyzna w rednim wieku staje
si potworem. Jest to proces niezauwaalnych ustpstw i uzalenie, niemal niedostrzegalnych uchybie. Nie s to dramatyczne rozterki bohaterw Dostojewskiego, a jednak ostateczny
rezultat bywa nieprzyjemnie podobny.
24
Bibliografia:
Aszyk Piotr SJ, 1998, Konflikty moralne a etyka, Krakw.
Carroll Nol, 2011, Filozofia sztuki masowej, tum. Mirosaw Przylipiak,
Gdask.
Chyrowicz Barbara, 2008, O sytuacjach bez wyjcia w etyce, Krakw.
Mill John Stuart, 1959, Utylitaryzm, tum. Maria Ossowska, Warszawa.
Ossowska Maria, 2002, Motywy postpowania. Z zagadnie psychologii
moralnoci, Warszawa.
Rorty Richard, 2009, Przygodno, ironia, solidarno, tum. Witold
Popowski, Warszawa.
Sinnott-Armstrong Walter, 1996, Moral Dilemmas and Rights, w: Moral
Dilemmas and Moral Theory, red. Henry E. Mason, New York,
Oxford, s. 46-59.
Skaryska Krystyna, 2015, Polityk nie kamie. On zmienia parametry
obietnicy, rozmow przeprowadzia Agnieszka Kublik, Gazeta
Wyborcza, 25-26 kwietnia, s. 39.
Vargas Llosa Mario, 2015, Cywilizacja spektaklu, tum. Marta Szafraska-Brandt, Krakw.
25
Katarzyna Kokot-Gra
(Ze)wntrze za przemiany sytuacyjne

bohatera serialu. Przypadek Waltera Whitea
Abstrakt:
Przedmiotem rozwaa bdzie prba analizy przemiany charakteru postaci Waltera Whitea w serialu Breaking Bad. Hipoteza
problemu badawczego dotyczy efektu Lucyfera, terminu wprowadzonego przez Philipa Zimbardo, ktry okrela transformacj
zwykego czowieka w wyrafinowanego i okrutnego oprawc
przy okrelonych czynnikach ksztatujcych kontekst sytuacyjny.
Artyku bdzie prb odpowiedzi na pytanie jak rodzi si zo oraz
jak sztuka masowa wpywa na jego odbir pobudzajc do refleksji
wspczesnego widza. Praca przedstawia rwnie wyniki badania
ankietowego ukazujce konceptualizacj zwrotu break bad
wrd uytkownikw jzyka angielskiego i jzyka polskiego.
Sowa kluczowe:
Breaking Bad, efekt Lucyfera, dynamika za, metafora, konceptualizacja
Nie ma nic atwiejszego ni potpienie zoczycy,
nie ma nic trudniejszego ni zrozumienie go.
(Fiodor Dostojewski)
W kontekcie serialowych postaci, Walter White z serialu Breaking Bad na stae wpisa si w panteon klasycznych antybohaterw. Posta wykreowana przez Bryana Cranstona niezaprzeczalnie poddaje si ocenie moralnej i angauje widza do nieustannej
refleksji. Nol Carroll, filozof sztuki masowej, uwaa, e wspczesne serialne telewizyjne staj si dla spoecznoci widzw
tematem pogawdek (...) dajc dyskutantom moliwo lepszego
zrozumienia abstrakcyjnych zasad i poj moralnych, a take ich
stosowania (Carroll 2011: 324). Przedmiotem analizy nie bdzie
jednak charakterystyka Waltera Whitea jako klasycznego antybohatera (cho jej elementy naturalnie dopeni cao rozwaa), lecz przemiana charakteru zwykego czowieka w wyrafinowanego i okrutnego oprawc przy okrelonych czynnikach
27
Katarzyna Kokot-Gra
ksztatujcych kontekst sytuacyjny. Podejcie to, ktre Philip Zimbardo okrela terminem efekt Lucyfera (Zimbardo 2013), stanowi baz teoretyczn dla niniejszych rozwaa. Artyku bdzie
natomiast prb odpowiedzi na pytania: jak rodzi si zo,
a w szczeglnoci gdzie jest umiejscowione, oraz jak sztuka masowa wpywa na jego odbir. Niniejsze badanie uzupenione bdzie o przedstawienie w kocowej czci tekstu wynikw analizy
jzykoznawczej dotyczcej konceptualizacji i umiejscowienia za
na podstawie zwrotu break bad.
1. Serial Breaking Bad
Serial Breaking Bad by produkowany przez amerykask stacj
kablow ACM w latach 20082013. Jest to dramat kryminalny,
nazwany przez autora scenariusza, Vince'a Gilligana, wspczesnym westernem. cznie nakrcono 5 sezonw (62 odcinki).
Serial uhonorowano wieloma nagrodami i wyrnieniami, w tym
nagrodami Emmy, Zotymi Globami oraz Nagrodami Gildii Aktorw Ekranowych1. W 2013 zosta umieszczony na 13 miejscu
w rankingu 101 najlepiej napisanych seriali telewizyjnych
wszech czasw przez Amerykask Gildi Scenarzystw. Ostatni
sezon mia jedn z najwikszych ogldalnoci w historii telewizji
kablowych2.
Akcja serialu toczy si w Albuquerque w stanie Nowy Meksyk w Stanach Zjednoczonych. Gwnym bohaterem jest Walter
White, grany przez amerykaskiego aktora Bryana Cranstona.
Ten niespeniony nauczyciel chemii w lokalnym liceum, w nieco
podstarzaym, niemodnym swetrze (przypominajcym tureckie
swetry dla mczyzn w Polsce w latach 80.), popoudniami pracuje w myjni samochodowej, borykajc si z cigymi problemami finansowymi. Wraz z on Skyler spodziewaj si nieplanowanego dziecka oraz wychowuj cierpicego na poraenie mzgowe nastoletniego syna.
Internet Movie Data Base, Breaking Bad, Awards, http://www.imdb.com/title/tt0903747/awards [dostp: 10.05.2015].
2 The Deadline Team, 2013, 101 Best Written TV Series Of All Time,
http://deadline.com/2013/06/wgas-101-best-written-tv-series-of-all-timecomplete-list-512061/ [dostp: 10.05.2015].
1
28
(Ze)wntrze za przemiany sytuacyjne
1.1. Walter White Przecitny?

Uczeni od lat prbuj odpowiedzie na pytanie, ktre zadaje rwnie Zimbardo: ,,Co sprawia, e ludzie schodz na z drog?".
W szczeglnoci przecitni ludzie, tacy jak bohater Breaking Bad.
Jak pisze Bernadetta Darska [b]ardziej nudnego bohatera ni
Walter White, trudno byoby wymyli (Darska 2012: 32).
A jednak, ta rozbrajajco ciamajdowata posta 1, powoli zabiera
nas do jdra ciemnoci swojej natury. Po zdiagnozowaniu u niego
nieoperacyjnego raka puc Walter postanawia zaj si produkcj
metamfetaminy, aby zapewni bezpieczestwo finansowe swojej
rodzinie. Zaoenia i zasady, ktrym kiedy hodowa, dopasowywane s do rzeczywistoci sytuacyjnej, ktra stopniowo zmienia go w morderc. Z jednej strony, to wanie owa dychotomia
postaci stworzonej przez Vincea Gilligana, jego transformacja ze
wzgldnie nieskazitelnego Whitea w zbrukanego Heisenberga
zaktywizowaa moje, jako widza, przekonania moralne, a z drugiej by posuy si okreleniem Sabiniego i Silver (1982: 123)
sprowadzia abstrakcyjn moralno na ziemi.
2.To metodologiczne
Jak to moliwe, e na pozr przykadny m i ojciec rodziny,
breaks bad, schodzi na z drog i zaczyna produkowa metamfetamin? Co sprawia e, jak ujmuje to Marta Kufel, rozpoczyna on
ryzykown i skomplikowan gr z etyk (Kufel 2014: 131).
Gdzie przebiega granica midzy dobrem i zem? Zimbardo ilustruje ten koncept ukazujc i opisujc iluzj optyczn, autorstwa holenderskiego artysty Mauritsa Cornelisa Eschera, Granica krgu
IV. Koncentrujc wzrok na bieli, widzimy wiat peen aniow,
natomiast wpatrujc si gbiej, dostrzegamy demony. Wedug
Zimbardo, grafika Eschera ukazuje nam trzy prawdy psychologiczne. Po pierwsze, wiat skada, skada i zawsze bdzie si
skada z dobra i za. Po drugie, granica pomidzy dobrem a zem
nie jest jasno zarysowana, jest wrcz odwrotnie, jest ona mglista
i niewyrana. Po trzecie, anioy mog przeistoczy w diaby i co
moe trudniejsze do przyjcia take anioami sta mog si dia-
Dukaj nonszalancko rozwija swoj myl: Jest w nim co rozbrajajco ciamajdowatego, powidok dzieciaka lczcego wieczorami nad Maym
chemikiem (Dukaj 2012: 32).
1
29
Katarzyna Kokot-Gra
by (Zimbardo 2013: 26). Koncepcja efektu Lucyfera, stanowica kanw niniejszego artykuu, jest prb rozumienia procesw
transformacyjnych, jakie wspwystpuj przy zetkniciu si dobrego, zwyczajnego czowieka z potnymi siami sytuacyjnymi
(Zimbardo 2013: 27). Niezaprzeczalnie za ogromn wolt sytuacyjn w przypadku losw Whitea mona uzna wiadomo o nieuleczalnej chorobie raku puc ktra powoduje wyom w dyspozycji osobowociowej Amerykanina, ojca rodziny i nauczyciela.
2.1. Abu Ghraib i eksperyment stanfordzki
Jako przykad efektu Lucyfera Philip Zimbardo obszernie przywouje naduycia w amerykaskim wizieniu Abu Ghraib, podczas wojny w Iraku. W 2004 roku wiat obiega informacja
(w szczeglnoci graficzna) o poniajcych praktykach amerykaskich onierzy (zarwno mczyzn, jak i kobiet) wobec osadzonych tam winiw (Zimbardo 2013: 338-371). Podobne sceny, stwierdza Zimbardo, zaobserwowa ju wczeniej nadzorujc
stanfordzki eksperyment wizienny2. Szczegowy opis eksperymentu wykracza poza tematyk niniejszego artykuu, wic
skoncentruj si na najwaniejszych faktach i obserwacjach. Spord 75 wolontariuszy, ktrym zrobiono testy na osobowo, wybrano 24 normalnych, zdrowych, inteligentnych studentw
(Zimbardo 2013:42). Losowo przyznano im role winiw i stranikw. Zimbardo stwierdzi, e tosamo tych, ktrym przypada rola odbywajcych kar, zostaa utracona identyfikacja z numerem symbolicznie i literalnie zlaa si z ich ludzkim bytem.
Stranicy upokarzali ich, zmuszali do symulowania stosunku analnego. Zaamanie nerwowe w rezultacie skrajnego stresu dotkno piciu winiw. Eksperyment zakoczono po szeciu dniach.
W obu miejscach (Abu Ghraib oraz piwnicy wydziau psychologii
w Stanford) doszo do ogromnych naduy, ktre mona nazwa
wynaturzeniem natury ludzkiej (Zimbardo 2013: 211-227).
2 Eksperyment stanfordzki (Stanford Prison Experiment SPE) zosta

przeprowadzony przez grup psychologw Uniwersytetu Stanforda pod
przewodnictwem Philipa Zimbardo w 1971 roku. Jego celem miao by zbadanie psychologicznych efektw symulacji ycia wiziennego. Wybr kandydatw dyktowany by ich dobr kondycj psychofizyczn oraz brakiem kryminalnej przeszoci (Zimbardo 2013). Krytyczne spojrzenie na eksperyment,
jego procedury i wyniki przedstawili Prescott 2005, Grey 2013.
30
Ze(we)wntrz za przemiany sytuacyjne bohatera serialu
3. Triada Osoba, Sytuacja, System

Jeli zaoy, e onierze z Abu Ghraib, studenci ze Stanfordu, czy
tytuowy bohater serialu Breaking Bad byli dobrymi ludmi, to co
sprawio, e trafili oni do metaforycznych lochw wasnej natury?
Mona wstpnie zaobserwowa, e kulturowo mamy tendencj
do umiejscawiania za we wntrzu osoby. Z atwoci za wszelkie
wyrzdzone zo winimy jednostk, stygmatyzujemy j i nazywamy czarn owc. Jak konstatuje Zimbardo, osoby pochodzce
z kultur zorientowanych indywidualistycznie tradycyjnie szukaj
odpowiedzi w ludzkim wntrzu (...) (Zimbardo 2013: 30).
Przyjmujc za punkt wyjcia hipotez opart na zjawisku
efektu Lucyfera, podejmuj prb zrozumienia dynamiki zachowania Waltera Whitea nie tylko poprzez prb przyjrzenia
si dokonywanym przez niego czynom, ale take poprzez refleksj nad zakresem si sytuacyjnych i systemowych. Alain Badiou,
w dziele Etyka formuuje nastpujc tez:
[w]szelkie czowieczestwo ma swoje korzenie w rozpoznawaniu za pomoc mylenia jednostkowych sytuacji. Nie istnieje etyka w ogle. Istnieje ostatecznie jedynie etyka procesu, w ramach ktrego odnosimy si do moliwoci danej sytuacji (Badiou
2009: 35).
Do owej etyki procesu Zimbardo dodaje jeszcze system, uznajc,

e nieustanne wspzalenoci w obrbie triady: osoba, sytuacja
i system rodz pytanie o to, co do sytuacji wnosz ludzie? Do czego doprowadza ich sytuacja, w ktrej si znajduj oraz jaki system tworzy i utrzymuje t sytuacj? (Zimbardo 2013: 16).
3.1. Przypadek Waltera Whitea
Osob definiuje Zimbardo jako aktor(a) na scenie ycia, ktrego
swoboda zachowania jest okrelona przez jego (lub jej) struktur
genetyczn, biologiczn i fizyczn i psychiczn (Zimbardo
2013: 429). Przyjrzyjmy si bliej strukturze fizyczno-psychicznej Waltera Whitea, ktra w pocztkowym odbiorze wydaje si
moe nie tyle saba, ile przytumiona szaroci jego ycia. Niestymulujca intelektualnie praca, problemy finansowe, niemono
zacignicia kredytu umiejscawiaj Waltera na peryferiach elit
spoecznych, co niejako wzmacniane jest przez relacje rodzinne,
w ktrych Walt czuje si niedoceniany. Warto wspomnie o relacji pomidzy Walterem, a jego szwagrem, Hankiem Schrederem,
31
Katarzyna Kokot-Gra
agentem DEA. Nierwny rozkad si pomidzy sprawnym macho a czowiekiem bez waciwoci (Darska 2012: 34) mona
zauway od samego pocztku. Walt jest lekcewaony, podczas
rodzinnych spotka nierzadko staje si przedmiotem artw,
a jego nieyciowo i niezaradno utosamiana jest z jego osob3.
Myl, e to nie przecitno, jak pisze Bernadetta Darska, najlepiej opisuje posta Waltera Whitea, lecz alienacja i przezroczysto stan, w ktrym egzystuje niedoceniany nauczyciel
chemii w szkole redniej, poniany przez szefa i wasnych uczniw pomywacz samochodw, mczyzna, na ktrego pragnienia nie zwraca uwagi nawet wasna ona, ktra z namitnoci
oddaje si grze komputerowej i w tym samym czasie z bezczelnym automatyzmem stymuluje ma.
Jak zauwaa Katarzyna Szeremeta, zanim bohater zasuy na przedrostek anty (...) i przejdzie na stron relatywizmu
moralnego, musi nastpi wolta, szczeglny moment, naga sytuacja, ktra staje si katalizatorem owego rytuau przejcia (Szeremeta 2014: 238). Informacja, jak bohater otrzymuje od lekarza jest ow wolt, kontekstem behawioralnym, ktry (...) ma
zdolno nadawania znaczenia i tosamoci rolom i statusowi aktora (Zimbardo 2013: 429). Walter dowiaduje si, e jest chory
na raka puc. Naszemu bohaterowi zostao zaledwie par miesicy ycia. Zakadam, e lk przed mierci staje si moe nie jedyn, ale istotn determinant jego poczyna i podejmowanych decyzji. Walter, chcc zabezpieczy bezpieczestwo finansowe swojej onie i dzieciom, postanawia produkowa narkotyk metamfetamin. Realizuje on plan, nie zastanawiajc si nad konsekwencjami. Ju na samym pocztku swojej kariery w mafijnym
wiecie produkcji i sprzeday narkotykw, Walt wyeksponuje cechy, ktrych nikt, kto wczeniej go zna, nie przewidziaby w adnym ze scenariuszy. Jak twierdzi Darska (2012: 35), nowy Walt
to jakby symboliczne narodziny potwora. Mona by stwierdzi,
e zaczynamy dostrzega jego prawdziw twarz, dugo skrywan
Istotne moe by zwrcenie uwagi na zjawisko mancession, ktre
wprawdzie nie do koca odnosi si do Waltera Whitea, albowiem dotyczy
bezrobocia wrd mczyzn, to jednak nazywane jest mierci macho lub
cesj jego (zob. Williams 2011).
3
32
pod mask przecitnego nudziarza. Istnieje jednak pewne ryzyko

powyszego postrzegania wpadnicie w puapk dyspozycyjnego lokowania za, oto znalelimy nasz czarn owc, a jego zoona dynamika za umyka naszej refleksji. Przyjmuj wic, e na
skrzyowaniu przygnbiajcej sytuacji yciowej Waltera i nowej,
przygniatajcej informacji o terminalnej chorobie, aktywizuje si
drzemicy w nim potencja do egocentryzmu i okruciestwa.
Echem odbijaj si eksperymenty Zimbardo czy Stanleya Milgrama na zwykych ludziach (Milgram 1963).
Aby dokadnie przyjrze si dynamice wykluwania si
za, powinnimy aktywowa ram semantyczn systemu, do ktrego przystpuje Walter White systemu mafijnego, ktrego
bezpardonowe reguy gry stwarza(j) sytuacje oraz dyktuj role
i oczekiwania dotyczce aprobowanych zachowa aktorw w jego sferach wpywu (Zimbardo 2013: 429). Robic pierwszy
krok i decydujc si na produkcj narkotykw White niejako automatycznie staje si czci okrutnej, rygorystycznej struktury
hierarchicznej mafii. Chcc przetrwa, gwny bohater serialu,
wpltany zostaje w sie zalenoci, w ktrej eksponowanie okruciestwa i epatowanie nim w celach dyscyplinowania i pokazu
siy s na porzdku dziennym. Etyczna rekonstrukcja Breaking
Bad ukazuje si nie w samych dziaaniach i decyzjach Whitea, ale
w przypisanych im wydarzeniach, rzeczach, wreszcie splotach
kontekstw, w ktrych s one osadzone (...) (Kufel 2014: 140).
4. Rwnia pochya za
W przemwieniu zatytuowanym The psychology of evil, wygoszonym na konferencji TED4 w 2008 roku, Philip Zimbardo wymieni siedem procesw spoecznych, ktre przyspieszaj zejcie
na z drog, aktywuj proces breaking bad, a w terminologii
Zimbardo nadaj liskoci rwni pochyej za (ang. grease the
slippery slope of evil):
4 TED (ang. Technology, Entertainment, Design) jest seri konferencji

odbywajcych si na caym wiecie organizowanych przez Fundacj Sapling,
non-profit, pod szyldem: Idee warte rozprzestrzeniania (ang. Ideas Worth
Spreading). TED-y pocztkowo koncentroway si technologii i projektowaniu, ale obecnie ich zasig obejmuje prezentacje na wiele tematw, zob.
https://www.ted.com/about/conferences [dostp: 23.04.2015].
33
Katarzyna Kokot-Gra
1)
2)
3)
4)
5)
6)
bezmylne zrobienie pierwszego kroku,

dehumanizacja innych,
porzucenie indywidualnoci, anonimowo,
rozproszenie wasnej odpowiedzialnoci,
lepe posuszestwo wobec wadzy,
bezkrytyczna zgoda na normy grupy,
7)
pasywna zgoda na zo poprzez bierno lub obojtno 5.
4.1. Pierwszy krok
Przyjrzyjmy si tym procesom w kontekcie dziaa Waltera
Whitea. Ze wzgldu na ograniczon objto artykuu, jak rwnie na wiksz wag pewnych procesw wzgldem innych
w jego akcie breaking bad, postanowiam skoncentrowa si tylko na wybranych dziaaniach. Jak wspomniano wczeniej, zakadam, e White jest zwykym, przecitnym, szarym obywatelem,
dbajcym o swoj rodzin i nie krzywdzcym innych everymanem. W odniesieniu do bezmylnego zrobienia pierwszego kroku,
niezalenie od tego, ktre pknicie w konstrukcji dobra, w ktrej
bytuje Walter White, uznamy za prymarne (wydanie wszystkich
oszczdnoci na zakup osawionej przyczepy laboratorium,
pierwsze gotowanie, pierwsze zabjstwo, czy pierwsze rozpuszczenie zwok), istotnym w procesie przemiany Waltera
z przecitnego obywatela w wyrafinowanego narkotykowego biznesmena staje si dzie, w ktrym Skyler, ona Walta, rodzi ich
drugie dziecko. Walter odbiera telefon i dowiaduje si, e pord
si rozpocz. Jednoczenie ma rwnie wiadomo, e jeli ma
zdoby ugruntowan pozycj w wiecie handlu narkotykami, musi dotrze na umwione miejsce ze swoim towarem.
Wadza, ktrej zasmakuje, sprawia, e nie ma ochoty wraca na dawn drog, czy zasklepia szczelin, przez ktr sczy
si (a z czasem tryska) zo i swobodnie przekracza kolejne krgi
pieka, uwalniajc swj mroczny potencja. Kluczowym czyn-
5W
oryginale: 1. Mindlessly taking the first small step. 2. Dehumanization of Others. 3. De-individuation of Self (anonymity). 4. Diffusion of Personal Responsibility. 5. Blind Obedience to Authority. 6. Uncritical conformity
to group Norms. 7. Passive tolerance of evil through inaction or indifference
(Zimbardo 2008). Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Katarzyny Kokot-Gry przyp. red.
34
nikiem jego wadzy s rodki finansowe, ktrych ogromne iloci

z atwoci kumuluje, narkotyki, a moe sam akt ich produkcji,
sztuka tworzenia. Zdecydowanie wadz Whiteowi daje produkcja narkotykw, wytwarzanie produktu, swoistego eliksiru, ktry,
jak w opowiadaniu Roberta Louisa Stevensona Dr Jekyll i pan Hyde, jest katalizatorem aktywujcym przemian nudnego, niedocenianego nauczyciela chemii w dnego wadzy mafiosanaukowca, ktry w zaciszu swojego laboratorium posiad obie
moce konstrukcji i destrukcji. Dochodzi do przekraczania kolejnych granic. Sytuacje graniczne niczego go nie ucz, wrcz przeciwnie, po uporaniu si z problemami, zatacza coraz szersze krgi na gbokiej wodzie, co wie go z kolejnymi prdami i otchaniami wtajemniczenia i przynalenoci do karteli narkotykowych.
Kolejnym procesem na rwni pochyej za jest dehumanizacja innych. Mimo e Walter White na pozr nie ponia swoich ofiar wedug scenariuszy jakie przytacza Zimbardo (2011),
proces prowadzcy do zaniku jego wartoci oglnoludzkich, odczowieczania, staje si oczywisty, gdy zaczyna on instrumentalnie traktowa wasnych pracownikw, kradnie, zabija, bezpardonowo uywa dzieci do osignicia swojego celu. Jak susznie zauwaa Darska, kiedy Walt i jego partner Jesse Pinkman postanawiaj rozszerzy swoj dziaalno dystrybucyjn, ten drugi angauje do roli dilerw swoich najlepszych przyjaci. Kiedy jeden
z nich ginie, Walt nie jest w stanie zidentyfikowa, o kogo dokadnie chodzi, co wiadczy o tym, e przedmiotowo traktuje tych,
ktrzy w hierarchii plasuj si niej (Darska 2012: 39).
Dodatkowo dostarczanie towaru psychopatycznemu szefowi miejscowego gangu narkotykowego Tuco Salamance niesie
za sob szereg trudnych dowiadcze, z ktrych kade ma wymiar przekroczenia (Darska 2012: 39). Jak wyszczeglnia Zimbardo, jednym z elementw przeistaczania si w jednostk z
jest pasywna zgoda na zo poprzez bierno lub obojtno. Podczas jednego ze spotka z Tuco, Walter i Jesse staj si wiadkami
brutalnego pobicia bez powodu, na ktre nie reaguj. Nie sposb
nie wspomnie o momencie, ktry dla mnie jako widza by punktem kulminacyjnym na hiperboli za wyrzdzanego przez Waltera i powodujcym lawinowy spadek w otcha popenianych niegodziwoci, a mianowicie sytuacji, podczas ktrej Walter zostawia
umierajc we wasnych wymiocinach dziewczyn Jesseego.
35
Katarzyna Kokot-Gra
4.2. Anonimowo Heisenberga

Zimbardo stawia pytanie: czy zmiana wygldu wojownikw ma
znaczenie na polu bitwy? Czy istnieje zwizek midzy anonimowoci a traktowaniem ofiar? Przytacza on wyniki bada antropologa Johna Watsona, ktry zbada 23 kultury celem ustalenia,
czy wojownicy, ktrzy zmieniali swj wygld w danych kulturach
malowali si lub zakadali maski, piropusze traktowali swoje
ofiary inaczej. Badania pokazay, e 80% wojownikw z tych kultur, ktre dokonyway zmian zewntrznych, okazao si bardziej
niszczycielskich zabijao, torturowao, okaleczao swoje ofiary
(Watson 1973: 342-345).
Jako potgujce poczucie anonimowoci, Zimbardo podaje
przykady mundurw noszonych przez onierzy, czy stranikw.
Uczestnikom eksperymentu stanfordzkiego powiedziano, eby
oprcz mundurw i paek nosili take srebrne lustrzane okulary
przeciwsoneczne. W zwizku z powyszym, chciaabym zogniskowa uwag na kreacji Heisenberga, ktra niejako naturalnie
wpisuje si w obraz procesu nazywanego przez Zimbardo porzuceniem, rozproszeniem indywidualnoci.
Ju na pocztkowym etapie swojego procederu przestpczego Walter przyjmuje przydomek Heisenberg, ktry staje si
synonimem mistrzostwa w produkowaniu superczystej metamfetaminy. Ta symboliczna zmiana manifestuje si nie tylko pod postaci nowego imienia, ale take przyjcia nowego wizerunku
Walter goli gow, wkada czarny kapelusz i czarne okulary
przeciwsoneczne. Zakadajc strj Heisenberga niczym superbohater Zorro czy Batman, ktremu kostium pozwala czyni dobro, White przeobraa si. Istnieje tylko jedna rnica. Na naszym bohaterze ciy przedrostek anty, a Walter przywdziewajc szaty Heisenberga zmienia si w okropne indywiduum.
Warto przypomnie scen z serialu, w ktrej White wymusza na jednym z wysoko postawionych przestpcw wypowiedzenie swojego imienia ostentacyjnymi sowami Now say my
name (pol. Teraz powiedz, jak si nazywam). W kontekcie
tosamoci scena ta ujawnia nam nowe wcielenie Whitea; jak
twierdz niektrzy, jest symbolicznym przyjciem przez niego
odnowionej tosamoci (Kufel 2014: 134). Nie jestem pewna,
czy odnowiona tosamo jest tutaj odpowiednim terminem,
jednak proces porzucenia (jednej) tosamoci w ujciu Zimbar36
do, a tym samym zyskiwania, czy wyaniania si drugiej (co nie

wyklucza posiadania dwch), jest niezmiernie istotny w przeistaczaniu si zwykego czowieka w bezdusznego przestpc.
Ponadto, jak twierdzi Zimbardo, poczucie braku osobistej rozpoznawalnoci (nie jestem Walterem Whiteem, jestem Heisenbergiem), anonimowoci, moliwoci dziaania incognito mog wywoywa zachowania antyspoeczne (2013: 313).
W Efekcie Lucyfera Zimbardo zamieszcza podrozdzia
Dehumanizacja innych i wyczenie moralnoci w laboratorium,
w ktrym przytacza wyniki bada Alberta Bandury, ilustrujce
jak ludzie, w normalnych okolicznociach dobrzy, mog dokonywa czynw zych, wyczajc zasady moralne i aplikujc
wstrzsy o ogromnym nateniu, czy jak Walter White produkujc narkotyk mierci, rbic ciaa i rozpuszczajc je w kwasie
(Zimbardo 2013: 39-40; Bandura i in. 1975: 253-269).
Zastanawiajcy jest fakt, e Walterowi od samego pocztku przywieca profesjonalny pietyzm, objawiajcy si w zgromadzeniu specjalistycznej aparatury do eksperymentw chemicznych i sporzdzania metamfetaminy, a take odpowiedniej
odziey ochronnej; specjalistyczne kombinezony i okulary ewidentnie nasilay bezosobowo, czy te rozrzedzay tosamo
Waltera Whitea, podsycajc i stymulujc przekraczanie granic.
W swoim laboratorium White wycza moralno, a wcza bezwzgldno. Ponadto Walter White, ktrego nazwisko automatycznie konotuje czysto fizyczn i moraln, a take zamiowanie
do nieskazitelnoci i porzdku, jest tak brudny, e usilnie prbuje
si wybieli i pozby brudu tego dosownego i metaforycznego. W jego laboratorium musz panowa do przesady sterylnie
warunki. Jak zauwaa Darska, jeli ma kontakt z tym, co jest nieczyste, szybko si z tego otrzsa i zapomina o traumatycznym
dowiadczeniu (2012: 48). Podsumowujc refleksj dotyczc
funkcji, jak odgrywa zewntrzna powoka w transformacji tosamoci, warto zaduma si nad sowami Williama Szekspira
z Opowieci zimowej: Z pewnoci, moja szata zmienia moje
usposobienie6 (za: Zimbardo 2013: 313).
W oryginale ,,sure this robe of mine does change my disposition za:

http://www.opensourceshakespeare.org [dostp: 10.11.2015].
6
37
Katarzyna Kokot-Gra
5. Konceptualizacja zwrotu break bad wyniki ankiety

Synne zdanie wypowiedziane prze Jesseego Pinkmana
w pierwszym odcinku analizowanego serialu zwiastuje akt, czy
raczej proces breaking bad Waltera Whitea: Some straight like
you. Giant stick up his ass, all of a sudden, at age, what 60, hes
just gonna break bad. W polskiej wersji jzykowej brzmi tak:
Taki sztywniak jak ty, nagle, w wieku 60 lat, zejdzie na z
drog. Tumaczenie to nie oddaje potencjau w nim
zakodowanego. W tej czci artykuu chciaabym skupi si na
analizie konceptualizacji zwrotu break bad w wietle lingwistyki
kognitywnej z wykorzystaniem teorii metafory konceptualnej
Georgea Lakoffa i Marka Turnera (1980). Ordownicy tej teorii
wyrniaj trzy typy interesujcych ich metafor: strukturalne,
orientacyjne i ontologiczne. Zaproponowane przez kognitywistw postrzeganie jzyka jako zjawiska psychologicznego pozwala przyjrze si sieci zalenoci pomidzy jzykiem i umysem
(Lakoff, Johnson 1980; Evans, Bergen, Zinken 2004) oraz sposobom kodowania rzeczywistoci w jzyku. W wietle tej teorii
zakadamy np., e wypowiadajc zdanie zej na z drog konceptualizujemy ycie ludzkie jako drog. Jest to jedna z najpowszechniejszych metafor: YCIE TO PODR. W przypadku zejcia na z drog mona zaoy, e jednostka ludzka idzie przez
ycie prost i dobr drog. Z owej trasy mona zboczy i zej
na z drog rozpocz ycie przestpcze. W przypadku
zwrotu break bad sytuacja nie jest tak prosta i jednoznaczna.
Urban Dictionary definiuje frazeologizm to break bad jako
,,podwaa, kwestionowa konwenanse, przeciwstawia si autorytetom oraz funkcjonowa na krawdzi prawa7. Ten amerykaski regionalizm z Poudnia oprcz pierwiastka za konotuje jeszcze inne zjawisko pkania, rozamu czy nawet wybuchu. Prbujc zbada konceptualizacj zwrotu break bad zaoyam, e
czowiek jest pojemnikiem, w ktrego konstrukcji (zarwno
wewntrznej i zewntrznej) nastpio pknicie, szczelina, czy
nawet rozdarcie bd wyom. W wyniku owego rozamu pojawio si miejsce, przez ktre zo jest w stanie przenika, wypy-
7W
oryginale ,,to challenge conventions, to defy authority and to skirt

the edges of the law, zob. www.urbandictionary.com [dostp: 10.05.2014].
38
wa na zewntrz (lokalizujc je we wntrzu) lub wpywa z zewntrz do rodka. W ankiecie, do ktrej doczona zostaa definicja zwrotu break bad, zapytano uytkownikw jzyka angielskiego i polskiego (znajcych jzyk angielski) czy oznacza to, e:
a)
zo jest na zewntrz jednostki, ktra otwiera si, pka
i poprzez t szczelin zo jest absorbowane,
b)
zo jest skumulowane wewntrz jednostki, ktra otwiera
si, pka i poprzez t szczelin zo wycieka na zewntrz,
c)
a i b,
d)
adne z powyszych.
14%
42%
23%
21%
d
0
10
12
14
16
18
Wykres 1. Konceptualizacja zwrotu break bad

Wyniki ankiety jednoznacznie potwierdzaj hipotez Zimbardo, e ludzie pochodzcy z kultur zorientowanych indywidualistycznie (ankietowani pochodzili z Europy i Ameryki Pnocnej)
tradycyjnie szukaj odpowiedzi w ludzkim wntrzu. Na 43 osoby
ankietowane, 18 (42%) umiejscowio zo we wntrzu jednostki,
6 (14%) zlokalizowao je na zewntrz, 10 (23%) wewntrz i na
zewntrz, a 9 (21%) zaznaczyo opcj (d) adne z powyszych.
Nie zaobserwowano rnic w konceptualizacji pomidzy rodzimymi uytkownikami jzyka angielskiego a osobami posugujcymi si nim. 6 spord 14 native speakerw wskazuje czowieka
jako orodek za. Mona przypuszcza, e kreowanie rzeczywistoci na dychotomii dobrozo w pewnym sensie pozwala zdj
odpowiedzialno z dobrych ludzi. Sytuacja czy funkcjonujcy
system niejako pozostaj wtedy na peryferiach ludzkich rozwaa na temat fenomenu za.
39
Katarzyna Kokot-Gra
6. Podsumowanie
Konstrukcja postaci, ktra z szarego, przecitnego nauczyciela
chemii przeistacza si w pozbawionego skrupuw mafijnego
bossa narkotykowego, niezaprzeczalnie ukazuje kontrowersyjn
osobowo, budzc mieszane uczucia, ale te zmuszajc widza
do cigej re-ewaluacji swojego stanowiska i odczu na jej temat.
Wedug Carrolla (2011) udana opowie, niezalenie od tego czy
na ekranie, czy w powieci, to taka, ktra pobudza przekonania
moralne odbiorcy i je aktywuje.
W moim odczuciu Breaking Bad nas nie resocjalizuje
i nie takie ma zadanie. Efekt Lucyfera w adnej mierze nie
usprawiedliwia zbrodniarzy. Czyny popeniane przez oprawcw
zawsze pozostan ze. Teoria Zimbardo i serial Vincea Gilligana
zachcaj odbiorc do stawiania pyta, do radzenia sobie z ambiwalencj rzeczywistoci, do podejmowania prb natury moralnej.
Tak przedstawiona koncepcja za to midzy innymi apoteoza
ludzkiego umysu, nieprzebranego potencjau dobroci i okruciestwa, troski i obojtnoci, tworzenia i zagady.
Wprawdzie sowa Waltera Whitea wypowiedziane w ostatnim odcinku finaowego sezonu musisz zrozumie, e wszystko, co zrobiem... zrobiem dla siebie. Lubiem to i byem w tym
dobry. I czuem, e... naprawd yj 8 mog wprowadza spory
zamt do naszych obserwacji, to nie podpisz si pod wynikami
wikszoci ankiet, wiadczcych o lokowaniu za jedynie w ludzkim wntrzu. Jak zauwaa Jacek Sobota, bohater serialu okazuje
si (...) kim na wzr postaci z tragedii greckiej, podlegym wewntrznym i zewntrznym determinacjom (2014: 229). Mimo i
w sowach Piotra Mirskiego, ktry opisuje Waltera jako przykad
stamszonego sukinsyna, dla ktrego wiadomo o nowotworze
stanowia iskr pod beczk prochu, na ktrej siedzia od lat
(Mirski 2012), kryje si jaka prawda to jednak powysze
wnioski wskazuj na to, e dynamika za jest swoistym amalgamatem, w ktrym stapiaj si czynniki osobowe, sytuacyjne
i systemowe. Konkludujc, pragn zakoczy sowami Wisawy
Szymborskiej: tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono (1997: 6).
W oryginale ,,All the things that I did, you need to understand I did
it for me. I liked it. I was good at it. And I was really... I was alive.
8
40
Bibliografia:
Badiou Alain, 2009, Etyka, tum. Pawe Mocicki, Warszawa.
Bandura Albert, Underwood Bill, Fromson Michael E., 1975, Disinhibition of Aggression through Diffusion of Responsibility and Dehumanization of Victims, ,,Journal of Research in Personality,
nr 9, s. 253-269.
Carroll Nol, 2011, Filozofia sztuki masowej, tum. Maciej Filipiak,
Gdask.
Darska Bernadetta, 2012, To nas pociga! O serialowych antybohaterach, Gdask.
Dukaj Jacek, 2012, Pan Biay spada w ciemno, Filmowy. Magazyn do
Czytania, nr 1, S. 32-36.
Evans Virginia, Bergen Benjamin K., Zinken Jorg, 2007, The Cognitive
Linguistic Enterprise: An Overview, w: Cognitive Linguistics
Reader, red. Virginia Evans, Benjamin K. Bergen, Jorg Zinken,
s. 2-37.
Grey Peter, 2013, Why Zimbardos Prison Experiment Isnt in My Textbook, ,,Freedom to Learn, https://www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201310/why-zimbardo-s-prison-experiment-isn-t-in-my-textbook [dostp: 10.06.2015].
Internet Movie Data Base, Breaking Bad, Awards, http://www.imdb.com/title/tt0903747/awards [dostp: 10.05.2015].
Kufel Marta, 2014, Piat, Heisenberg i inni (nie)oznaczono etyki
w Breaking Bad, w: Seriale w kontekcie kulturowym. Spoeczestwo i obyczaje, red. Daria Bruszewska-Przytua, Monika
Cichmiska, Anna Krawczyk-askarzewska, Olsztyn, s. 131-140.
Lakoff George, Johnson Mark, 1980, Metaphors We Live By, Chicago.
Milgram Stanley, 1963, Behavioral study of obedience. Journal of Abnormal and Social Psychology, tom 67, s. 371-378.
Mirski Piotr, 2012, Obywatel Jdra Ciemnoci, dwutygodnik.com, nr
82, http://www.dwutygodnik.com/artykul/3514-obywatel-jadra-ciemnosci.html [dostp: 10.04.2015].
Prescott Carlo 2005, The lie of the Stanford Prison Experiment,
,,Stanford Daily, tom 227, zeszyt 50, s. 4.
Sabini John, Silver Maury, 1982, Moralities of Everyday Life, Oxford.
Sobota Jacek, 2014, Od Hamleta do Dextera bohater ponad moralnoci? Aksjologia wspczesnych seriali, w: Seriale w kontekcie
kulturowym. Spoeczestwo i obyczaje, red. Daria BruszewskaPrzytua, Monika Cichmiska, Anna Krawczyk-askarzewska,
Olsztyn, s. 234-247.
41
Katarzyna Kokot-Gra
Szekspir William, w: P. Zimbardo, 2013, Efekt Lucyfera: dlaczego dobrzy
ludzie czyni zo?, tum. Anna Cybulko, Joanna Kowalczewska,
Jzef Radzicki, Marcin Zieliski, Warszawa.
Szeremeta Katarzyna, 2014, Ewolucja (anty)bohatera na przykadach
trzech wspczesnych seriali: Trawka, Breaking Bad, Penoza, w: Seriale w kontekcie kulturowym. Spoeczestwo i obyczaje, red. Daria Bruszewska-Przytua, Monika Cichmiska, Anna
Krawczyk-askarzewska, Olsztyn, s. 223-233.
Szymborska Wisawa, 1997, Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyskiej,
Filia: miesicznik spoeczno-kulturalny , nr 35, s. 6-7.
TED, https://www.ted.com/about/conferences [dostp: 23.04.2015].
The Deadline Team, 2013, 101 Best Written TV Series Of All Time,
http://deadline.com/2013/06/wgas-101-best-written-tv-series-of-all-time-complete-list-512061/ [dostp: 10.05.2015]
Urban Dictionary, http://www.urbandictionary.com/define.php?term=Break+Bad [dostp: 23.04.2015].
Watson John, 1973, Investigation into deindividuation using a crosscultural survey technique, Journal of Personality and Social
Psychology, tom 25, s. 342-342.
Williams Joan C., Tait Allison C., 2011, Mancession or Momcession?:
Good Providers, a Bad Economy, and Gender Discrimination
s. 857-893, http://repository.uchastings.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1834&context=faculty_scholarship [dostp: 10.06.2015].
Zimbardo Philip, 2013, Efekt Lucyfera: dlaczego dobrzy ludzie czyni
zo?, tum. Anna Cybulko, Joanna Kowalczewska, Jzef Radzicki,
Marcin Zieliski, Warszawa.
Zimbardo Philip, 2008, The psychology of evil, TED talk, http://www.ted.com/talks/philip_zimbardo_on_the_psychology_of_evil?lang
uage=pl [dostp: 10.04.2015].
42
Nelly Strehlau
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Nieidealna Ally niewita Alicia

niepokorna Annalise: lubialno
a konstrukcja postaci bohaterek wybranych
amerykaskich seriali prawniczych
Abstrakt:
Artyku porwnuje reprezentacje postaci kobiecych w popularnych postfeministycznych amerykaskich serialach prawniczych.
Analizie poddana zostaje w szczeglnoci kwestia zmian dotyczcych przymusu lubialnoci tytuowych postaci w Ally McBeal
i onie idealnej a take ich statusu jako bohaterek lub antybohaterek, oraz to, na ile ten problem staje si (w szczeglnoci w onie
idealnej) tematem swoistej metarefleksji. Zakoczenie rozwaa
moliwe dalsze kierunki zmian w odniesieniu do gwnej postaci
Sposobu na morderstwo, najnowszej z omawianych produkcji.
Sowa kluczowe:
serial, seriale prawnicze, postaci kobiece, feminizm, lubialno,
Ally McBeal, ona idealna, Sposb na morderstwo
Okres rozpoczynajcy si w drugiej poowie lat 90. i trwajcy do
dzi bywa okrelany jako trzecia zota era telewizji 1 i telewizyjna
rewolucja (Sepinwall 2012: 2, 35; Martin 2013). Ten przeom
zwykle wie si w duym stopniu z prestiowymi serialami produkowanymi przez amerykaskie telewizje kablowe, ktrych bohaterami stali si antypatyczni i amoralni mczyni w rednim
wieku: Oz, Rodzin Soprano czy Prawem ulicy. Brett Martin,
w pracy zatytuowanej Difficult Men. Behind the Scenes of a Creative Revolution twierdzi wrcz, e przed Tonym Soprano, z nielicznymi wyjtkami, amoralni i antypatyczni antybohaterowie
(obok mczyzn-twrcw seriali jedni z tytuowych trudnych
Pierwsza zota era miaa miejsce na przeomie lat 40. i 50., a druga
w latach 80.
1
43
Nelly Strehlau
mczyzn) mogli krlowa na ekranach kin, ale podobna ambiwalencja stanowia rzadko na maym ekranie, zwaszcza poza
komedi (Martin 2013: Prologue)2. Po Tonym Soprano stali si
oni natomiast integraln czy wrcz zasadnicz czci telewizyjnego pejzau.
Niemniej jednak, poprzez wyrnienie tej konkretnej stylistyki trudnych mczyzn, jak sam autor do pewnego stopnia
zaznacza, pominity zosta w dyskusji o telewizyjnej rewolucji
szereg seriali powiconych bardziej i mniej trudnym kobietom,
ktrych istnieniu Martin zdaje si wrcz zaprzecza, ograniczajc
si do wspomnienia o pgodzinnych komediach i Ukadach jako
wycznych przykadach na istnienie telewizyjnej przestrzeni dla
antybohaterek (2013: Prologue). Take inne, powicone niejednoznacznym kobietom, krcone w tym samym okresie i wczeniej, seriale odcisny si jednak na amerykaskiej telewizji
pitnem i stanowi kamienie milowe w jej rozwoju wystarczy tu
wspomnie chociaby Murphy Brown czy Seks w wielkim miecie
(por. Lotz 2006).
Jak zauwaa Emily Nussbaum, polemizujc z Martinem,
ten ostatni serial take stanowi jeden ze sztandarowych seriali
HBO. By rwnorzdny z Rodzin Soprano, cho cechowa si innym tonem i innym umiejscowieniem, dekonstruowa inny gatunek3. Nussbaum zwraca uwag, e seriale o mafii czy policjantach niejako automatycznie traktowane s jako powaniejsze ni
serial czerpicy z komedii romantycznej. Ta automatyczno za,
niezalenie od zalet i wad indywidualnych tekstw, wynika z kulturowego seksizmu; seriale o kobietach s mniej powaane,
a w przypadku bardziej prestiowych gatunkw rzadsze, co, jak
utrzymuje sam Martin, przynajmniej w czci wynika z faktu, e
seriale tworzone przez kobiety to raczej wyjtek ni regua
(2013: Prologue).
2 Z uwagi na brak numerw stron w uywanym wydaniu elektronicznym tekstu, przypisy do publikacji Martina (a take kolejnych ksiek
uywanych w wydaniu elektronicznym) zawiera bd informacj o rozdziale.
3 But Sex and the City, too, was once one of HBOs flagship shows. It
was the peer of The Sopranos, albeit in a different tone and in a different
milieu, deconstructing a different genre (Nussbaum 2013). Cytaty zamieszcza
si w tumaczeniu Nelly Strehlau przyp. red.
44
Nieidealna Ally niewita Alicia niepokorna Annalise
W odniesieniu do bohaterek telewizyjnych, podobnie jak

w przypadku kobiet w ogle, czsto mwi si o istnieniu podwjnych standardw. Dotycz one szeregu kwestii seksualnoci, postrzegania postaci fikcyjnych przez pejoratywnie ujmowany pryzmat autobiograficzny twrczy, wreszcie, kwestii lubialnoci4 i tej ostatniej powici chc swj artyku. Jak utrzymuje
wielu twrcw, (te debaty odbyy si zwaszcza w zwizku
z niedawnymi filmami, takimi jak Kobieta na skraju dojrzaoci
i Zaginiona dziewczyna, ale te w odniesieniu do serialu Dziewczyny; por. Keeler 2014, Paskin 2014), od postaci kobiecych
w znacznie wikszym stopniu oczekuje si, e widownia je polubi, a z drugiej strony widownia, przynajmniej uredniajc, wydaje si skonna wybaczy im duo mniej ni mskim bohaterom,
ktrych nielubialno czyni nieprzeniknienie interesujcy[mi],
mroczny[mi] lub cierpicy[mi] lecz ostatecznie [nieodparcie pocigajcymi] (Gay 2014: Not Here to Make Friends)5.
Std te by moe przynajmniej do pewnego momentu
oferta telewizji o kobietach nie obfitowaa w tyle przykadw telewizyjnych antybohaterek, protagonistek, ktre byyby niemie. Nussbaum we wspomnianym wyej artykule podkrela, e
Carrie Bradshaw mona w zasadzie uzna za prekursork trendu
pokazywania na maym ekranie gwnych bohaterek, ktre s
zoone do tego stopnia, e mog si wrcz wydawa antypatyczne. W ostatnich latach to zjawisko nie jest ju bynajmniej rzadkie
telewizyjne protagonistki bywaj alkoholiczkami (Ocali Grace),
cierpi na depresj, wybieraj samotno bd decyduj si na
aborcj (Chirurdzy), handluj narkotykami (Trawka) lub s od
nich uzalenione (Siostra Jackie), id do celu po trupach (Ukady)
i cechuj si skrajnym egocentryzmem (Dziewczyny).
W swoim artykule chciaabym si zastanowi nad tym, na
czym polega lubialno postaci kobiecych i na ile wybrane przeze mnie postfeministyczne bohaterki speniaj jej zaoenia, przy
okazji przygldajc si szerzej postfeministycznym wzorcom kobiecoci prezentowanym przez te postaci. Na potrzeby artykuu
4 Tumacz
tak angielskie okrelenie likeability/likability, by zachowa

rdze pozwalajcy na odniesienie do internetowych likew/polubie.
5 An unlikable man is inscrutably interesting, dark, or tormented, but
ultimately compelling, even when he might behave in distasteful ways.
45
Nelly Strehlau
postfeminizm w uproszczeniu rozumiany bdzie przede wszystkim jako fakt dostrzegalnego dialogu midzy tematyk serialu
a motywami feministycznymi (czsto traktowanymi krytycznie),
jak rwnie jako podwjne uwikanie (double entanglement)
w rozumieniu Angeli McRobbie (2009). Zgodnie z opisem McRobbie, postfeminizm kultury zwizany jest cile z jej neoliberalnoci; w neoliberalnym dyskursie upodmiotowienie kobiet staje
si swoistym dobrem konsumpcyjnym, stanowicym jeden z moliwych wyborw dobrego ycia dla kobiecego, zindywidualizowanego podmiotu (2009: 18-19; 34-35), za podwjne uwikanie
oznacza fakt, e w postfeminizmie pewne postulaty feminizmu
zostaj zawaszczone i zaprezentowane jako oczywiste i zdroworozsdkowe, natomiast sam feminizm zostaje odrzucony i potraktowany jako co przestarzaego i zagraajcego inteligibilnej
kobiecej tosamoci (2009: 12)6.
Wspomniane powyej dyskusje o lubialnych bohaterkach nie podaway jednej definicji tego terminu. Najbliej s by
moe ju wspomniane Roxane Gay, ktra okrela lubialno jako
zdolno do wywoania u widowni (lub czytelnikw i czytelniczek) dwch rnych afektw moralnej aprobaty i przywizania (Gay 2014: Not Here to Make Friends), oraz Emily Nussbaum,
ktra w opublikowanym przez New Yorker eseju pisze o zjawisku zych fanek, odrzucajcych postaci kobiece niezgodne
z pewnym zestawem oczekiwa. Cho Nussbaum nie uywa
omawianego tu terminu, jej analiza zasadniczo do tej samej kwestii si sprowadza. Wedug niej zatem ta skrytykowana cz widowni oczekuje, e bohaterka bdzie dzielna (spunky) i wzorcowa lub, pomimo swoich wad, stanowi bdzie gos rozsdku
oraz zapewni atwo pozytywnej identyfikacji (Nussbaum
2014). Wreszcie, jako jedn z zasadniczych przyjemnoci ogldania seriali o pozytywnie przedstawianych kobietach Nussbaum
wymienia uczucie empowerment upodmiotowienia/uprawnomocnienia, ktrego maj one by nonikiem. Przyjemna jest zatem identyfikacja z bohaterk postrzegan jako stawiajca czoa
rozpoznawalnym przeciwnociom losu (czsto sprzeciwiajc si
niesprawiedliwoci i krzywdzie) lub awansujca spoecznie.
6 Ten
temat omawiam szczegowo w swojej pracy doktorskiej.
46
Podobne refleksje znale mona take we wczeniejszych

tekstach powiconych kobietom w kulturze popularnej. Brytyjska badaczka popkultury Imelda Whelehan, piszc o bohaterkach
chick-litu, a w szczeglnoci Bridget Jones, dochodzi do podobnych wnioskw. Wedug Whelehan, [k]luczowy sukces powieci
stanowio czytelnicze poczucie rozpoznania [utosamienia] z codziennymi wpadkami Bridget (2005: 174); czytelnicz sympati
budzi dostp do sabych punktw ( i) lkw bohaterki (2005:
174)7. Wreszcie, Susan Douglas, odnoszc si do przyjemnoci
identyfikacji z kobiecymi bohaterkami, dodaje, e cech lubianych
kobiecych bohaterek moe by zadzierzysto (perkiness), ktr definiuje ona jako asertywno udajc[] uroczo (assertiveness masquerading as cuteness) (1995: 108).
Ta uroczo przywouje kwestie kobiecoci lub dziewczcoci jako cechy, ktra rwnie moe by przypisana do lubialnoci postaci i ich potencjau jako punktu identyfikacji lubialna bohaterka przynajmniej do pewnego stopnia musi odznacza si hegemonicznie rozumian kobiecoci i, parafrazujc za
Fiskeem, dokonywa transgresji tego wzorca jedynie w spoecznie sankcjonowany sposb, poprzez takie formy buntu, ktre bd dla widzw przyjemne (por. Fiske 1999 [1987]: 19) i nie zagro identyfikacji. Za tabu powanie zagraajce pozytywnemu
wizerunkowi bohaterki kultury popularnej, zwaszcza amerykaskiej, w uproszczeniu uzna mona transgresje dotyczce
braku uczu macierzyskich lub bycia stereotypow z matk, a
take do pewnego stopnia maesk zdrad, brak patriotyzmu
lub zdeklarowany ateizm.
Tytuowa bohaterka nadawanego w latach 19972002 serialu Ally McBeal, stworzona przez Davida E. Kelleya, jest pod wieloma wzgldami ikon postfeministyczn, czsto porwnywan
z Bridget Jones (np. McRobbie 2004, Whelehan 2005: 174), najsynniejsz chyba sympatyczn singielk lat 90. Obie stanowi
wrcz symbole postfeministycznej kobiecoci, a twarz Ally
w 1998 roku znalaza si na okadce numeru Time wieszczce-
The key success of the novel was the readers sense of recognition
with Bridgets daily mishaps; access to the vulnerabilities (... and) anxiety.
7
47
Nelly Strehlau
go koniec ruchu kobiecego8. Podobiestw midzy tymi postaciami

jest wicej: obie s zblionymi wiekiem (przed i po trzydziestce)
biaymi heteroseksualnymi singielkami, atrakcyjnymi dla otoczenia, lecz niepewnymi siebie, a ich niedoskonaoci przedstawiane
s jako rdo uroku. Ally McBeal ma take atrakcyjn prac i jest
ukazywana jako osoba asertywna i przynajmniej do pewnego
stopnia odnoszca sukcesy w yciu zawodowym, a zarazem
posiadajca romantyczne aspiracje i marzca o ustatkowaniu si
i zaoeniu rodziny.
Posta Ally czy elementy tradycyjnej, hegemonicznej kobiecoci czy raczej dziewczcoci z cechami Nowej Kobiety
pnych lat 90. (Genz 2010), a wic tym, co okrelam tutaj jako
postfeministyczn kobieco, czyli tosamo, ktra wie ekonomiczn niezaleno i ambicje zawodowe z cechami hegemonicznej kobiecoci jako rdem przyjemnoci, upodmiotowienia
i atrybutem ironicznego dystansu (por. McRobbie 2009, Genz
2010: 106). Ally nosi zatem minispdniczki i wykorzystuje swj
seksapil w yciu zawodowym, artuje z politycznej poprawnoci
i martwi si swoim wygldem i starzeniem. Mona zatem uzna,
e stanowi ona fikcyjn realizacj postulatw power feminizmu
czyli neoliberalnego odamu feminizmu/postfeminizmu propagowanego przez takie autorki jak Naomi Wolf (1993), ale te bardziej jednoznacznie postfeministyczne Rene Denfeld (1995) i Katie Roiphe (1994).
Z drugiej strony, cho lubialno Ally jest w znacznym
stopniu oparta na tym, e zaprojektowana jest ona jako atwy
i przyjemny punkt identyfikacji, nie jest to posta do koca jednoznaczna. Wspominane np. przez Genz feministyczne krytyczki
widz w tym typie postfeministycznej singielki (postfeminist
singleton) raczej egocentryczny zbir frywolnych nerwic i przedfeministyczn osobowo nostalgiczn z obsesj na punkcie mskiej aprobaty 9 (Genz 2010: 102) ni posta utosamian z uczuciem empowerment. Cho wady Ally McBeal takie jak wyej
The Best TIME Covers: Is Feminism Dead? 1998, TIME,
http://www.time.com/time/specials/2007/article/0,28804,1704183_1704257_1704514,00.html [dostp: 10.04.2015].
9 W oryginale: ...an egocentric composite of frivolous neuroses and
a prefeminist nostalgist obsessed with male approval.
8
48
wspomniany neurotyczny, narcystyczny egocentryzm maj j

pokaza jako kobiet niedoskona i std podobn do widzek,
mog te one by rdem zniecierpliwienia, gdy Ally nie spenia
pokadanych w niej oczekiwa i, na przykad, jest nie do dobrym wzorcem, co wiza si moe chociaby z licznymi sytuacjami, w ktrych bohaterka nie radzi sobie z negatywnymi emocjami.
W porwnaniu z dziewczc Ally, bohaterka nadawanego
od 2009 roku w stacji CBS serialu ona idealna (The Good Wife)
stanowi przedstawicielk kolejnego pokolenia serialowych bohaterek. Posta Alicii Florrick zostaa stworzona przez maestwo
Michelle i Roberta Kingw, zainspirowanych medialnymi historiami o onach politykw wspierajcych mw uwikanych
w seksualne skandale. Alicia Florrick na pocztku serialu moe
wydawa si niemale typow lubialn bohaterk, podobn do
wzorcowych nowych kobiet z przeomu tysicleci. Spenia ona
funkcj aspiracyjn wraca do pracy po kilkunastoletniej przerwie powiconej opiece nad dziemi, zmuszona do tego pogorszon sytuacj finansow po tym, jak jej m trafia do wizienia
oskarony o malwersacje. Co wicej, tytuowa dobra ona ma
zego ma i we wczesnych sezonach stopniowo dowiadujemy si, jak bardzo zego, co jeszcze pomnaa kapita sympatii
bohaterki. Alicia jest zatem pokrzywdzon stron w konflikcie
z mem, kobiet prbujc pogodzi opiek nad dziemi z karier zawodow, a zatem majc uzasadnienie dla powicania
si pracy. Co wicej, sympati buduje te to, e wielokrotnie
przedstawiana jest ona we wczesnych odcinkach jako osoba obdarzona lepszym kompasem moralnym ni otaczajcy j cyniczni
prawnicy, zarwno jej przeoeni, jak i wsppracownicy. Alicia
pocztkowo twierdzi na przykad, e nie chce uywa wpywu
ma, by zdoby awans, bo pragnie by w porzdku wobec kolegi
z pracy, ktry walczy o t sam posad, co ona, a gdy ostatecznie
decyduje si na skorzystanie ze znajomoci, odczuwa z tego powodu wyrzuty sumienia.
Zasadnicz rnic midzy Ally i Alici jest ich wiek i sytuacja spoeczno-rodzinna. Podczas gdy Ally bya singielk chcc
znale ma i mie dzieci (i na koniec serialu odnajduje przypadkiem swoj biologiczn crk, ktrej istnienia nie bya wiadoma), Alicia przez wiksz cz epizodw jest matk w (pota49
Nelly Strehlau
jemnej) separacji, odpowiedzialn za dwjk nastoletnich dzieci,

a serial przedstawia j najpierw jako ponownie pocztkujc prawniczk w nowym miejscu pracy, potem jako zaoycielk wasnej kancelarii, by wreszcie skupi si na karierze politycznej,
gdy kandyduje w wyborach na prokuratorskie stanowisko wczeniej penione przez jej ma. Powrt Alicii na rynek pracy i konieczno trudnego balansowania ycia rodzinnego i zawodowego wiza mona rwnie z motywami typowymi dla feministycznych i postfeministycznych rozwaa, takimi jak obecnie
szeroko omawiane kwestie dobrej rwnowagi pracaycie
(worklife balance; por. Rosin 2012; Rottenberg 2013; Sandberg
2013) czy retreatism i mommy track wycofywanie si z rynku
pracy przez mode matki lub ograniczanie ich moliwoci zawodowych przez umieszczanie ich na mamusinej ciece (Negra
2009: 15-46). Jeli Ally martwia si, e praca pozbawia j moliwoci znalezienia szczcia w yciu prywatnym, Alicia martwi
si, e zbyt dugie skupienie na domu sprawio, e trudno jej na
nowo odnale si w pracy, ktra okazuje si dla niej wanym
rdem szczcia, samorozwoju i poczucia wasnej wartoci.
Warto zauway, e ta rnica w dalszym cigu umiejscawia Alici wewntrz pewnego dominujcego neoliberalnego, pnokapitalistycznego modelu kobiecoci cechujcej si wysokim poziomem profesjonalizmu i jest to przede wszystkim atrybut czonki wyszej klasy redniej, ktre kosztem wielkiego wysiku i duego nakadu finansowego mog godzi ze sob rne sfery ycia.
ona idealna stanowi jednak produkt bardziej skomplikowany, ni wskazywa mogoby na to dosowne odczytanie tytuu
i powysza uproszczona analiza. Pniejsze sezony odsaniaj
bowiem fakt, e moralno przypisywana z pocztku Alicii stanowi zarwno luksus klasowy, jak i swoist mask, gr pozorw
uprawian przez bohaterk czasami bardziej, czasami mniej
wiadomie. Na poziomie prywatnym jest to zasygnalizowane, gdy
m oskara j o to, e nie jest na niego za dlatego, e j zdradza,
ale z powodu upokorzenia, gdy jego zdrada wysza na jaw. Pozory
maeskiego szczcia s dla Alicii waniejsze ni rzeczywisty
zwizek, a tytu okazuje si by ironiczny, gdy sama rozpoczyna
pozamaeski romans z przeoonym. Co wicej, postawiona
przed koniecznoci wyboru midzy partnerem a rozwojem zawodowym, bohaterka kilkakrotnie wybiera karier. Alicia prze50
chodzi transformacj z osoby powszechnie postrzeganej jako

moralny wzr zdolnoci godzenia ycia prywatnego z karier
(Nussbaum 2014) w posta operujc odcieniami szaroci. Co
wicej, serial, a zatem forma kultury, ktrej popularno przynajmniej do pewnego stopnia zaley od pokazania bohaterki jako
lubialnej, czyni z jej lubialnoci lub nielubialnoci jawny motyw
i otwarcie dekonstruuje j w pniejszych sezonach.
Podobnie jak twrcy, dbajcy o ogldalno poprzez tworzenie postaci, ktra ma budzi sympati widzw, wewntrz
przedstawionego wiata, Alicia celowo i nieraz cynicznie kreuje
swj wizerunek tak, by budzi sympati mediw, klientw czy innych prawnikw, zdoby przychylno sdziw i zbudowa polityczny kapita, korzystajc przy tym ze statusu dobrej ony
i z przywileju klasowego. Jej wizerunek witej Alicii jak to
okrela PR-owiec jej ma to marka, produkt o okrelonej wartoci. Zarwno widownia jak i sama Alicia s jednak stopniowo
pozbawiani zudze co do witoci bohaterki, gdy dokonuje
ona kolejnych samolubnych wyborw (na przykad w odniesieniu do brata), wykorzystuje moliwoci zwizane z pozycj ma
i wasn, czy kamie o wspomnianym romansie lub ukrywa swj
ateizm, gdy okazuje si on politycznie niewygodny.
Dwa momenty, ktre ukazuj to szczeglnie dosadnie maj
miejsce w 6. sezonie serialu pierwszy z nich to konfrontacja
z synem, ktry w tajemnicy przed Alici nie tylko rozpocz ycie
seksualne, ale te pomg swojej dziewczynie w aborcji. Oburzenie Alicii podyktowane jest po czci faktem, e syn j okamywa, ale i tym, e ta sytuacja moe zaszkodzi jej karierze politycznej. Rozgniewana Alicia informuje syna, jak wersj ma przedstawi mediom, gdyby zdarzenie to wyszo na jaw oraz deklaruje, e
przestanie wspiera go finansowo amie tym samym jedno
z wymienionych przeze mnie podstawowych tabu, stajc si z,
bo odrzucajc, matk. Drugi wany moment w 6. sezonie to odcinek, w ktrym Alicia dowiaduje si o dugotrwaym romansie
ma z jej dawn koleank. Bohaterka w niewybrednych sowach oskara Petera o sypianie ze sub, nawizujc do wasnego klasowego przywileju; motyw wiadomego wykorzystywania pozycji spoecznej wraca te kilka odcinkw pniej, w cytowanym w serialu e-mailu Alicii do jej ma, w ktrym stwierdza
ona, e ich polityczny przeciwnik powinien zdawa sobie spraw
51
Nelly Strehlau
z tego, i nie moe sobie pozwoli na atakowanie ludzi takich jak

oni. Te zachowania sprzeczne s z wizerunkiem Alicii jako osoby
lubialnej i sugeruj wrcz, e jej posta stopniowo nabiera cech
antybohaterki.
Reasumujc, warto zaznaczy, e kobiece denie do wadzy i ambicja to wane i pozytywne motywy w tekstach neoliberalnego (post)feminizmu. W przypadku Alicii Florrick denia
te stanowi zasadnicze elementy charakterystyki, ale z czasem dokonana zostaje ich dekonstrukcja, pokazujca, e wita Alicia
i dobra ona w rzeczywistoci jest rwnie podatna na korupcj, zdolna do bycia bezlitosn oraz wykorzystywania wadzy
i wpyww, podobnie jak jej amoralny m, ktrego zdawaa si
by przeciwiestwem.
Ostatni serial, o ktrym chciaabym krtko wspomnie, to
Sposb na morderstwo (How to Get Away with Murder), jeden
z najgoniejszych debiutw sezonu 2014/2015, stanowicy
swoiste postscriptum dla moich rozwaa, stworzony przez Petera Nowalka i produkowany przez sync z innowacyjnych produkcji Shond Rhimes. Gwna bohaterka serialu, Annalise Keating, grana przez nominowan do Oscara Viol Davis, czy elementy majce wzbudzi sympati widzw oraz cechy niestereotypowe i amice kulturowe tabu. Z jednej strony jest ona zatem
postaci aspiracyjn kobiet z niszej klasy, ktra osigna
sukces i spoeczny awans; co wicej, sympati do bohaterki budzi te mog nieszczcia, ktrym stawiaa czoa, takie jak molestowanie czy poronienie. Wreszcie, cho Annalise nie jest moe
gosem rozsdku, to sympati widzw budzi jej status postaci
przynajmniej z pozoru bezporedniej i odwanej, skonnej do
wygaszania kontrowersyjnych kwestii.
Niemniej jednak identyfikacja z ni nie jest atwa ani oczywista. Bohaterka przedstawiona jest jako osoba wrcz skrajnie
oddana pracy; co wicej, jej m-psychoterapeuta zostawi dla
niej (swojej pacjentki) poprzedni on, za sama Annalise zdradza go z detektywem, ktrego romans naraa na utrat pracy,
a by moe i wolnoci, gdy Annalise fabrykuje dowody, by sta si
tymczasowym podejrzanym o morderstwo. Nie jest to bezprecedensowy sposb przedstawiania postaci kobiecej mona dostrzec na przykad spore podobiestwo do nawet bardziej bezkompromisowej i bezwzgldnej bohaterki Ukadw, Patty Hewes,
52
granej przez Glenn Close ale Annalise rni si od poprzedniczki

na kilku poziomach. Nie tylko wystpuje ona na ekranie produkcji jednej z najwikszych amerykaskich sieci telewizyjnych
(ABC), a nie w telewizji kablowej, ale jest te pozbawiona przeciwwagi w postaci dobrej prawniczki oraz grana przez czarnoskr aktork (ktrej niestereotypowy wygld czyli ciemny
odcie skry sta si tematem dyskusji w amerykaskich mediach) (Stanley 2014), w sytuacji, gdy do powszechnie wiadomo, e podwjne standardy speniania spoecznych oczekiwa
dotycz postaci niebiaych kobiet w znacznie wikszym stopniu10.
Wreszcie, Annalise, pijca wdk, (nie za typowe dla bohaterek
telewizyjnych czerwone wino), pokazana bez makijau i w krtko ostrzyonych pod peruk wosach, nie spenia te wskich
kryteriw hegemonicznej kobiecoci.
Przechodzc do podsumowania, chciaabym zaznaczy, e
seriale prawnicze z pnych lat 80. i wczesnych lat 90., takie jak
Prawnicy z miasta aniow (19861994) czy Kancelaria adwokacka (19972004) przedstawiay prawniczki obsadzone
w gwnych rolach przewanie w pozytywny sposb. Nieidealna
Ally McBeal, jako posta neurotyczna i egocentryczna, stanowia
pewn odmian, ale wpisywaa si zarazem w postfeministyczny
skrypt dziewczcoci zwizanej z bohaterk chick-litu, ktrej
urok tkwi w jej wadach i zadziornoci. Bohaterka modszego
o ponad dekad serialu ona idealna, niewita Alicia Florrick,
napisana jest z kolei jako posta pocztkowo lubialna, jednake
owa lubialno zostaa na przestrzeni nastpnych sezonw zdekonstruowana jako element celowej i do pewnego stopnia cynicznej maskarady, odsonitej w sposb, ktry potraktowa mona
jako metakomentarz na temat konstruowania postaci telewizyjnych kobiet. W przypadku Annalise Keating, niepokorno postaci wie si z faktem przeamywania przez ni licznych telewizyjnych tabu. Co wicej, w ograniczonym tylko stopniu wpisuje
si ona w postfeministyczny wzorzec, za najbardziej odchodzi od
bycia pozytywnym wzorem i punktem atwej i przyjemnej iden-
Zwaszcza w odniesieniu do Afroamerykanek, ktrych rzekomej

skonnoci do irracjonalnego gniewu dotyczy rasistowski stereotyp Angry
Black Woman (por. np. Guerrero 2011: 71)
10
53
Nelly Strehlau
tyfikacji. Z drugiej strony, ta nietypowa konstrukcja postaci jest

osabiona przez wprowadzenie melodramatycznych wtkw dotyczcych jej przeszoci.
Przyszo pokae, na ile ten i inne seriale zdecyduj si
poda w stron takiego budowania charakterystyki bohaterek,
biorc pod uwag podwjne standardy widoczne w niekoniecznie
pozytywnej reakcji widowni na trudne kobiety i mniej entuzjastycznym podejciu telewizyjnej krytyki do skupionych na nich
serialach.
Bibliografia:
Denfeld Rene, 1995, The New Victorians: A Young Womans Challenge to
the Old Feminist Order, New York.
Douglas Susan, 1995, Where the Girls Are. Growing Up Female with the
Mass Media, Toronto, New York.
Fiske John, 1999 [1987], Television Culture: Popular Pleasures and Politics, London, New York.
Gay Roxane, 2014, Bad Feminist: Essays, Kindle Edition.
Genz Stephanie, 2010, Singled Out: Postfeminisms New Woman and the
Dilemma of Having It All, The Journal of Popular Culture, tom
43, zeszyt 1, s. 97119.
Guerrero Lisa, 2011, (M)Other-in-Chief: Michelle Obama and the Ideal of
Republican Womanhood, w: New Femininities: Postfeminism,
Neoliberalism and Subjectivity, red. Rosalind Gill, Christina
Scharff, Basingstoke, New York, s. 68-82.
Keeler Emily M., 2014, Against Likeability, Hazlitt, http://penguinrandomhouse.ca/hazlitt/feature/against-likeability [dostp: 15.04.2015].
Lotz Amanda D., 2006, Redesigning Women: Television after the Network
Era, Urbana, Chicago.
Martin Brett, 2013, Difficult Men: Behind the Scenes of a Creative Revolution: From The Sopranos and The Wire to Mad Men and
Breaking Bad, Kindle edition.
McRobbie Angela, 2004, Notes on Postfeminism and Popular Culture:
Bridget Jones and the New Gender Regime, w: All About the Girl:
Power, Culture and Identity, red. Anita Harris, New York, London,
s. 3-27.
McRobbie Angela, 2009, The Aftermath of Feminism. Gender, Culture and
Social Change, Los Angeles, London, New Delhi, Singapore, Washington DC.
54

Negra Diane, 2009, What a Girl Wants? Fantasizing the Reclamation of
Self in Postfeminism, Abingdon, New York.
Nussbaum Emily, 2013, Difficult Women, The New Yorker, http://www.newyorker.com/magazine/2013/07/29/difficult-women
[dostp: 12.04.2015].
Nussbaum Emily, 2014, The Female Bad Fan, The New Yorker, http://www.newyorker.com/culture/cultural-comment/fem ale-badfan [dostp: 12.04.2015].
Paskin Willa, 2014, Whats So Bad About Likable Women?, Slate,
http://www.slate.com/articles/double_x/doublex/2014/01/like
able_versus_unlikable_women_the_great_debate.html [dostp:
16.04.2015].
Roiphe Katie, 1994, The Morning After. Sex, Fear and Feminism, London.
Rosin Hanna, 2012, The End of Men and the Rise of Women. London,
New York, Toronto.
Rottenberg Catherine, 2013, The Rise of Neoliberal Feminism, Cultural
Studies tom 28, zeszyt 3, s. 418437.
Sandberg Sheryl, 2013, Lean In. Women, Work and the Will to Lead.
New York, Toronto.
Sepinwall Alan, 2012, The Revolution Was Televised. The Cops, Crooks,
Slingers and Slayers Who Changed TV Drama Forever, Amazon.com, Kindle edition.
Stanley Alessandra, 2014, Wrought in Rhimess Image, The New York
Times, http://www.nytimes.com/2014/09/21/arts/television/viola-davis-plays-shonda-rhimess-latest-tough-heroine.html,
[dostp: 20.04.2015].
Whelehan Imelda, 2005, The Feminist Bestseller. From Sex and a Single
Girl to Sex and the City. Basingstoke, New York.
Wolf Naomi, 1993, Fire with Fire. The New Female Power and How It
Will Change the 21st Century, London.
55
It seems I read you wrong Upadek Allana

Cubitta, czyli o pytkim czytaniu postaci
Abstrakt:
Brytyjski Upadek, ktrego dwa sezony zostay wyemitowane
przez stacj BBC2 w latach 2013141, to serial przewrotny, a do
pewnego stopnia rwnie wywrotowy, jeli chodzi o potraktowanie konwencji gatunkowych charakterystycznych dla telewizyjnego kryminau, uczynienie z wariantw dualnoci gwnej
osi narracyjnej oraz medytacj nad funkcjonowaniem za we
wspczesnym, rzekomo postfeministycznym spoeczestwie
i akceptowanymi przez nie modelami identyfikacji. Tytu artykuu odnosi si do sposobu, w jaki postacie w Upadku odczytuj
wasne i cudze motywacje i intencje, a take do ocen i interpretacji serialu, ktre pojawiay si w recenzjach i na licznych forach dyskusyjnych online.
Sowa kluczowe:
detektyw, feminizm, serial kryminalny, seryjny zabjca, Upadek
Wstp
Niniejszy artyku wypada zacz od wyjanienia, dlaczego w jego tytule zosta zawarty fragment kwestii dialogowej w wersji
oryginalnej. Zdania: Popeniam bd. Mylaam, e dobrze Ci
oceniam. Pomyliam si wypowiada gwna bohaterka serialu,
ubolewajc nad tym, e mczyzna, z ktrym spdzia jedn noc
i ktrego mierzya swoj miar, liczy na dalszy cig seksualnej
zayoci. By moe idea, e le odczytaa kochanka, zabrzmiaaby niezrcznie w dosownym przekadzie na jzyk polski 2,
Zdjcia do 3. sezonu Upadku zakoczono w marcu 2016 roku.
Wszystkie cytaty z Upadku w niniejszym artykule opieraj si na
tumaczeniu autorstwa Wojciecha Stybliskiego, uytym w wersji pokazywanej przez Cinemax. Liczne opuszczenia (bdce typow cech przekadu audiowizualnego) i niedokadnoci zasadniczo nie wypaczaj treci serialu.
1
2
57
w kadym razie sam zwrot stanowi bardzo trafne uoglnienie

problemu, z ktrym zmagaj si nie tylko postacie w Upadku, ale
take widzowie prbujcy zinterpretowa i oceni ten miniserial, a co za tym idzie, intencje przywiecajce jego scenarzycie.
Tropami tropw
Historia przedstawiona w Upadku sugeruje, e mamy do czynienia z serialem kryminalnym, ktry nie wykracza poza klasyczne
tropy i rozwizania fabularne. W Belfacie dokonano dwch
morderstw, ale miejscowa policja nie jest w stanie ustali ich
sprawcw. Poprawno procedur ledczych ma zweryfikowa
nadinspektor londyskiej policji, Stella Gibson, ktra bardzo
szybko dostrzega podobiestwa midzy ofiarami (mode, ciemnowose, atrakcyjne, spenione zawodowo kobiety). Jej zwierzchnik, Jim Burns, pocztkowo odrzuca hipotez o seryjnym zabjcy, ale poniewa popenione zostaje kolejne morderstwo,
zgadza si, by dowiadczona policjantka poprowadzia ledztwo.
Jedenacie prawie godzinnych odcinkw Upadku to przegld konwencji gatunkowych, ktre dominuj w serialach powiconych tropieniu sprawcw zbrodni. Wprawdzie morderca,
Paul (a cilej Peter) Spector, zostaje ujawniony widzom byskawicznie, w trzeciej minucie pierwszego odcinka, gdy wamuje
si do domu swojej kolejnej ofiary, a zatem formu whodunnit
zastpuje tu rzadziej stosowana konwencja whydunnit, niemniej
jednak serial podsuwa widzom typowe dla tzw. procedurali
wtki i postacie. Na przykad Gibson musi si zmaga nie tylko
z prowokacjami Spectora, ale take z nieporadn, niedoinwestowan i, jak si wkrtce okazuje, w znacznej mierze skorumpowan policj. Jako przybysz z zewntrz, narusza reguy obowizujce w lokalnej spoecznoci i panujc w zastanym wiecie
rwnowag. Na dodatek, jak niemal kady detektyw, Gibson stara si wnikn w umys psychopatycznego zabjcy, a to moe
prowadzi do nadmiernego utosamiania si ze zem. Z kolei
podwjne ycie Spectora nasuwa skojarzenia z doktorem Jekyllem i panem Hydeem; jak na ironi, jest on z zawodu terapeut
pocieszajcym osoby, ktre utraciy swoich bliskich. Swoje
zbrodnie planuje dugo i starannie, z upodobaniem prowadzc
gr w kotka i myszk z Gibson.
58
It seems I read you wrong
W Upadku znajdziemy jednak rwnie elementy rzadziej

widywane w serialach kryminalnych. Na szczegln uwag zasuguje sposb, w jaki skonstruowano posta kobietydetektywa, w niewielkim stopniu przypominajcej swoje poprzedniczki w serialach anglo-amerykaskich. Gibson jest
wietnie wyksztacona i kompetentna, ale zdarzaj jej si bdy.
Jeli nie liczy przygodnego seksu z dwoma kolegami po fachu,
w ogle nie widzimy jej jako osoby prywatnej, przy czym nawet
w kontekcie zawodowym jej osobowoci nie da si zredukowa
do jakiego nerwowego tiku (vide: Detektyw Monk), naogu (Gwny podejrzany Lyndy La Plante), nadzwyczajnych, wykraczajcych poza granice realizmu zdolnoci (Millennium Chrisa Cartera), traumatycznego wydarzenia z przeszoci, ktre na zawsze
naznaczyo karier (Mentalista Bruno Hellera) czy prowadzcego do przemiany uku narracyjnego (Podkomisarz Brenda Johnson Jamesa Duffa) (Krawczyk-askarzewska 2016: 160-64).
O yciu Gibson przed przylotem do Belfastu nie wiadomo prawie
nic, a o cechach jej postaci mona wnioskowa niemal wycznie
na podstawie podejmowanych przez ni wyborw3. Zasadniczo
pozostaje enigm.
Natomiast codzienne, podwjne ycie mordercy zostaje
pokazane od podszewki. Widzimy go jako pozornie przykadnego ma i ojca, a niekiedy rwnie sumiennego, przejmujcego
si losem swoich podopiecznych pracownika. Jednak wszechwiedzca kamera natychmiast odsania fasad pozorw, skrupulatnie rejestrujc przygotowania Spectora do zbrodni, ich popenianie i euforyczne zachowania post factum (np. kolekcjonowanie trofew). I wanie owo zderzenie dnia i nocy: mczyzny
normalnego, rodzinnego, budzcego sympati, oraz jego prawdziwej wersji mordercy i stalkera o fetyszystycznym zaciciu,
ktry mci si na kobietach i jest przewiadczony o wasnej
wyszoci moe powodowa u widzw uczucie dyskomfortu,
tym bardziej, e jego atrakcyjna powierzchowno uatwia emocjonaln identyfikacj, a nawet kibicowanie jego fortelom, gdy
Spector prbuje przechytrzy wymiar sprawiedliwoci.
Zamys Cubitta, o ktrym opowiada m. in. w wywiadzie dla Guardiana z 2013 roku.
3
59
Skoro mowa o zabjcy, nie sposb nie wspomnie o bodaj

najbardziej odwieajcej cesze Upadku, mianowicie e odbiera
on Spectorowi znamiona wyjtkowoci i nie proponuje widzom
steatralizowanej fantazji, w ktrej karty rozdaje wycznie genialny perfekcjonista, bdcy w stanie wywie w pole dowiadczonych, wietnie przygotowanych do pracy ekspertw kryminalistyki. Wprawdzie Spector jest przewiadczony o swojej wyszoci i cakowitej kontroli nad ofiarami, a w wieczcej pierwszy sezon telefonicznej rozmowie z Gibson posuwa si nawet do
pseudofilozoficznych wywodw o tym, e jest wolny od rygorw
moralnoci, ale ona przekuwa ten balon z charakterystyczn dla
siebie precyzj, szydzc z jego pretensjonalnej wersji egzystencjalizmu:
Spector: Jestemy do siebie podobni.
Stella: Nie sdz.
Spector: Oboje chcemy rzdzi, panowa nad wszystkim i wszystkimi. Oboje obsesyjnie wierzymy w bezlitosny relatywizm
moralny, ale ciebie krpuje tradycyjne podejcie do dobra i za,
a ja jestem wolny.
Gibson: artujesz? Jeste niewolnikiem wasnych pragnie. Nie
panujesz nad nimi, jeste saby, nieudolny. Uwaasz si za artyst, ale nim nie jeste.
Spector: Sztuka to kamstwo. Oszukaczo porzdkuje chaotyczny wiat.
Stella: Tylko po to zadzwonie? eby raczy mnie domoros filozofi? Jestem rozczarowana. () We wzniosych sowach prbujesz opisa zwyky mizoginizm, star jak wiat przemoc wobec kobiet.
Jak wikszo seryjnych zabjcw, Spector nie jest ani

postaci tragiczn, ani szczeglnie wyrafinowan. To aden upady anio czy geniusz intelektu; jest wrcz zastraszajco przecitny (Smith 2011: 390). Z drugiej strony, Upadek nie czyni ze
wyabstrahowanego z rzeczywistoci potwora, Innego, od ktrego mona si z atwoci odci. Nienawi Spectora do kobiet
stanowi ekstremalny wariant mieszczcy si w spektrum tolerowanych przez spoeczestwo mizoginicznych postaw. Nawiasem
mwic, cytowany wyej dialog stanowi jeden z wielu meta-komentarzy, za ktrych pomoc Cubitt podkrela prostacki, z gruntu
niedorzeczny fasz stawiania znaku rwnoci midzy zbrodnia60
rzami i detektywami, pomimo e zabiegi montaowe w Upadku

wrcz zachcaj widzw do takiego ogldu sytuacji. Sarkastyczna
konstatacja Joego Winklera (2013), e midzy mordujcymi kobiety sadystami i tropicymi ich detektywami w spdnicy nie ma
adnych podobiestw, wydaje si oczywistoci, lecz sdzc po
komentarzach online, o ktrych bdzie jeszcze mowa, niemay
odsetek widzw wola poprzesta wanie na tropieniu owych paraleli.
Najbardziej uderza jednak profeministyczny wydwik
serialu. Nie do, e powica on stosunkowo duo miejsca ofiarom zabjcy, to jeszcze, zwaszcza za porednictwem Gibson,
ustawicznie obnaa i wytyka wszechobecn i znaturalizowan
mizogini. Zo, ktre uosabia Spector, zostaje oddemonizowane,
ale nie zrelatywizowane Allan Cubitt, twrca i scenarzysta serialu, konsekwentnie wie jego etiologi z powszechnym przyzwoleniem na instrumentalne traktowanie kobiet, i to nawet
wwczas, gdy stopniowo ujawnia potencjalnie kryminogenne
szczegy dziecistwa i modoci zbrodniarza.
Pejza rodzinny
Mona zaryzykowa stwierdzenie, e Upadek rozsadza gatunek
kryminalny rwnie i w tym sensie, e perypetie postaci gwnych i pobocznych s ze sob powizane nie tylko poprzez morderstwa, ale rwnie wtkami oglniejszej natury. Na pierwszy
plan wysuwa si tu motyw nieobecnych ojcw i skrzywdzonych
(przez los i ludzi) dzieci, obecny praktycznie od pierwszych minut premierowego odcinka, lecz poprowadzenie fabuy w 2. sezonie serialu pozwala rwnie spojrze na Upadek przez pryzmat postaw kobiet, zwaszcza on i matek, ktre poprzez swoje
zalepienie i zaniechanie ponosz wspodpowiedzialno za
zo.
Nieobecni lub obecni, ale skrajnie egoistyczni, nieodpowiedzialni, niezdolni do bezinteresownej mioci ojcowie stanowi szczeglnie istotny element konstrukcji fabularnej serialu,
pozwalajcy, przynajmniej do pewnego stopnia, zrozumie motywacj zarwno gwnych, jak i pobocznych postaci. O (zapew-
61
ne przedwczenie zmarym4) ojcu czsto ni Gibson; skrztnie

zapisuje owe sny w pamitniku, ktry wpada w rce Spectora.
Podczas przesuchania w finale 2. sezonu Upadku zabjca szydzi
ze staropaniestwa pani inspektor twierdzc, e ojciec pozostaje
obiektem jej erotycznej fiksacji. O ojcu Paula wiadomo tylko, e
zosta adoptowany przez ydowsk rodzin i e odsiaduje wyrok za morderstwo w innym kraju. Nie ma ojca przy umierajcym dziecku osiemnastoletniej poonicy, ktr opiekuje si ona Spectora. Ojciec Katie Benedetto, nastolatki, ktra czasami
opiekuje si dziemi Spectorw i marzy o romansie z Paulem,
zgin trzy lata wczeniej, w wypadku samochodowym. S i tacy
ojcowie, ktrych poznajemy od najgorszej strony. Morgan Monroe, te jednej z ofiar, jest wpywowym politykiem, ktry
otwarcie gardzi zamieszanym w przestpcze praktyki synem,
a gdy jest zmuszony go chroni, czyni to przede wszystkim we
wasnym interesie. Z kolei zadurzony w Gibson Burns by (i nadal jest) dla niej gotw porzuci swoj on i dzieci. Symbolicznym potwierdzeniem ojcowskiego upadku jest posta Ojca Jensena, kapana, ktry odbywa wieloletni kar wizienia za molestowanie swoich ministrantw.
Sam Spector czsto pojawia si na ekranie w scenach rodzinnych, sprawujc opiek nad dziemi, kiedy jego ona pracuje
w szpitalu. Pochonity przeladowaniem kobiet i planowaniem
kolejnych atakw Spector rwnie nie jest dobrym ojcem; zostawia picioletniego Liama samego w domu na wiele godzin,
gdy popenia kolejn zbrodni, a omioletni Olivi obdarza medalionem nalecym do ofiary. Manipuluje uczuciami crki tak
skutecznie, e ta jest gotowa kama w jego obronie. Symboliczna w tej mierze jest scena, w ktrej Olivia podbiega do Paula
w szkole i wykrzykuje: Nie wiedziaam, e tu jeste!, on za
odpowiada, z pozoru artobliwie: Bo mnie nie ma. I chocia
Spector okazuje emocje po ostatniej rozmowie z crk w finale
2. sezonu, to nawet to poegnanie jest przez niego traktowane
Ten wtek pojawia si w jednej z wycitych scen w 2. sezonie serialu (nieoczekiwana mier ojca Stelli, gdy bya nastolatk, ma stanowi paralel dla losw Katie i tumaczy jej irracjonalne zachowania), nie mona go wic
(jeszcze) zaliczy do serialowego kanonu.
4
62
instrumentalnie, jako element gry, ktrej celem jest upokorzenie

Gibson.
Motyw krzywdy dzieci i ich instrumentalnego traktowania tworzy w Upadku gst sie mniej lub bardziej subtelnych
powiza i zalenoci. Szczeglnie zastanawiajca jest pod tym
wzgldem charakteryzacja mskiego protagonisty. Spector jest
wszak dzieckiem porzuconym, zdradzonym przez matk (ktra popenia samobjstwo, przez co chopiec wychowywa si
w sierocicach). Chocia swoje ofiary morduje z bezwzgldnym
okruciestwem, to wpada w furi, gdy media upubliczniaj informacj, e jedna z nich bya w ciy. W licie do jej rodziny
Spector zapewnia, e nigdy nie skrzywdziby dzieci, i pisze o ich
wyjtkowoci. Jednak owe szczytne intencje wypadaj nieprzekonujco w konfrontacji z rzeczywistoci, w ktrej Spector zaniedbuje wasne dzieci, a w dodatku czyni swoj crk wsplniczk swoich transgresji. Przewiadczony o swojej wielkoci
i potdze, nie chce lub nie potrafi poj, e okalecza j psychicznie na cae ycie.
Co istotne, wtek faszywie pojtej mioci ojcowskiej doczekuje si podsumowania w kadym z sezonw, a przy tym
wzbogaca charakterystyk pani inspektor i seryjnego zabjcy.
W finale pierwszego z nich w trakcie omawianej wyej rozmowy
telefonicznej Gibson oznajmia Spectorowi, e kiedy jego crka
uwiadomi sobie, jakich zbrodni dopuci si ukochany przez ni
ojciec, ta wiedza j zniszczy, zabije. Czyni to w sposb sugerujcy, e sama rwnie dowiadczya ogromnego rozczarowania
i blu w zwizku z postpowaniem wasnego ojca. Z kolei fina
sezonu 2., w ktrym dochodzi do konfrontacji twarz w twarz,
pozwala Gibson wytoczy najcisze dziao. Nawet, jeli Spector
nie uwaa si za gwaciciela, to naruszajc autonomi kobiecego
ciaa jest nim, a w dodatku poddaje czynnoci seksualnej niani
wasnych dzieci. Katie jest agresywn, podajc Spectora dziewczyn, lecz z punktu widzenia prawa to dziecko.
Upadek pokazuje rwnie liczne ony i matki, ktrych postpowanie zdaje si potwierdza tez, e w wiecie wykreowanym przez Cubitta kada posta po trosze upada. Poczwszy od
matki Spectora, ktrej samobjstwo zapewne w duej mierze
uksztatowao jego osobowo, poprzez on, ktra pocztkowo
nawet nie jest wiadoma jego zbrodniczej dziaalnoci, a potem,
63
zaguszajc w sobie podejrzenia, akceptuje wymylone przez

niego alibi (rzekomy romans z niani) i skada faszywe zeznanie na policji, a po Liz Tyler, podopieczn Spectora pogron
w depresji matk, ktra nie moe si pogodzi z utrat syna i odpycha skonnego do przemocy, ale rwnie dowiadczajcego
aoby ma, Jimmyego Tylera.
Dwoistoci
Rozdwojenie funkcjonuje w Upadku na wielu poziomach
i w rozmaitych odmianach, komplikujc motywacje postaci
i proponujc widzom zwodnicze tropy. Z punktu widzenia konstrukcji historii uwag przykuwaj zwaszcza liczne paralele
midzy Gibson i Spectorem, uwypuklane przez monta rwnolegy i podobiestwo wykonywanych czynnoci. W recenzjach
serialu czsto podkrelano, e i pani detektyw, i zabjca przypominaj myliwych gonicych za zwierzyn, tyle, e on dziaa
pod oson ciemnoci, natomiast ona w jaskrawym wietle
reflektorw i prawa (Miranda 2013)5.
Dwoisto ma zastosowanie rwnie, jeli chodzi o rozdwik midzy oficjalnymi deklaracjami niektrych postaci a ich
rzeczywistymi intencjami. Najdobitniejszy jest tu przypadek
Spectora, ktry zreszt musi podtrzymywa pozory, by mc zabija, lecz nie tylko jemu mona przypisa dwulicowo i nie on
jeden wzbudza ambiwalentne uczucia. Dla przykadu, fakt, i
Burns pocztkowo nie przyjmuje do wiadomoci podobiestw
midzy ofiarami, mona interpretowa dwojako: albo rzeczywicie nie wierzy w tez o seryjnym zabjcy zaproponowan przez
Gibson, albo jest tak uwikany w lokalne ukady, e za wszelk
cen pragnie chroni wpywowe osoby, ktre mogy mie co
wsplnego z jednym z morderstw. Podobne wtpliwoci wzbudza niekiedy postpowanie Gibson, zwaszcza gdy rekrutuje do
swojej ekipy modego policjanta Toma Andersona, argumentujc, e zdecydoway o tym wzgldy merytoryczne, a nie jej ch
uprawiania z nim seksu. Nawet przyja nie gwarantuje lojalnoci, o czym przekonuje romans policjanta Roba Breedlovea z on wieloletniego zawodowego partnera.
Szerzej opisuj to zjawisko w artykule She is a bit of an enigma...:

The Fall and the Problem of Fashioning Female Detectives (2016: 157-160).
5
64
W pierwszym sezonie Upadku o specyficznej formie dualizmu rozmawiaj Gibson i profesor Tanya Reed Smith, patoloka badajca ofiary Spectora. Dla pracujcych na rzecz wymiaru
sprawiedliwoci kobiet rozdwojenie rozumiane jako prba
cakowitego oddzielenia sfery zawodowej od sfery prywatnej
staje si efektywn, bo ukrywajc emocje strategi samokontroli, a w skrajnych przypadkach wrcz niezbdnym warunkiem
przetrwania w anormalnym, toksycznym rodowisku i udzielenia skutecznej pomocy poszkodowanym. To wanie brak determinacji ze strony Gibson, eby tych dwch sfer nie miesza,
a take jej impulsywno, wywouj liczne komplikacje w ledztwie i powoduj, e Spector porywa Rose Stagg, swoj by dziewczyn, ktra miaa peni rol kluczowego dla policji wiadka.
Gwna podejrzana: Stella Gibson
Jak ju wspomniano we wstpie, powierzchowne i bdne odczytywanie siebie i innych przydarza si postaciom w serialu
stosunkowo czsto i moe prowadzi do katastrofalnych skutkw. Symptomatyczny pod tym wzgldem jest status Paula, jego
aspiracje i wyobraenie o samym sobie. Chocia przed laty studiowa literatur, w jego ksigozbiorze znajduj si pozycje powicone filozofii i sztuce, a w prywatnym notesie rysunki ledzonych ofiar ssiaduj z cytatami z wierszy T.S. Eliota czy Alfreda Tennysona, to wydaje si on pytkim czytelnikiem zarwno literackiej klasyki, jak i ludzkich charakterw. Czytasz orygina czy tumaczenie?, pyta drwico Katie w 2. odcinku sezonu
2., trzymajc w rku dwujzyczne wydanie tomu Pieko Boskiej
Komedii Dantego, ktry naley do Spectora, i odczytuje pocztek
pieni I po wosku. Jej pytanie budzi w nim furi, by moe dlatego, e obnaa jego intelektualne pozerstwo. Wczeniej przez
moment kamera pokazuje w zblieniu tapet na laptopie Spectora. To rycina Gustavea Dorgo do pieni XXX Pieka 6, odmalowujca kar, jaka czeka w zawiatach ludzi, ktrzy udawali kogo, kim nie byli. Gorliwo, z jak faszowali rzeczywisto, czyni ich postaciami szalonymi, a zarazem tragicznymi (Mazzotta),
lecz mona domniemywa, e do Spectora przemawia nie tyle
Reprodukowana wraz z komentarzem u Acimana (2014).
65
literacki kunszt Dantego, ile wyjta z kontekstu, zabarwiona seksualnie przemoc (nagi mczyzna duszcy grzesznego kamc).
Jednake problem niestarannej i zabarwionej uprzedzeniami interpretacji postaci i wydarze wykracza poza ramy fikcyjnego wiata Upadku. Twrca i scenarzysta serialu7 by atakowany w oficjalnych recenzjach i komentarzach zarwno przez
rozalone kobiety, jak i przez uraonych mczyzn. Te pierwsze
argumentoway, e Upadek estetyzuje pornograficzne ujcia
martwych cia kobiet, a w dodatku przyjmuje punkt widzenia
zbrodniarza; ci drudzy uwaali, e serial podlizuje si kobiecej
widowni, gdy peno w nim nieudolnych, godnych politowania,
a nawet odraajcych postaci mskich. Polaryzacja tych skrajnie
subiektywnych opinii nie oddaje jednak sprawiedliwoci skomplikowanemu, gsto napisanemu serialowi. Upadek nie jest
koncertem mizandrii: po pierwsze, statystycznie rzecz ujmujc,
seryjni mordercy to gwnie mczyni, a ich ofiarami s przewanie kobiety; po drugie, jak staraam si wykaza w poprzednich czciach artykuu, adna z pci nie zostaa przedstawiona
w Upadku w szczeglnie korzystnym wietle. Przy okazji ujawni
si tutaj kopotliwy paradoks gatunku, w ktrym punkt wyjcia
stanowi udramatyzowanie przemocy wobec kobiet. Widownia
chwalca albo krytykujca Upadek czerpie penymi garciami ze
zdobyczy feminizmu, a jednoczenie nieustannie, mniej lub bardziej wiadomie, podwaa feministyczn agend lub ma kopoty
z jej zdefiniowaniem.
Na planie oglniejszym, zarzuty dotyczyy momentami
nierealistycznego, penego dziur scenariusza, aczkolwiek Paul
Spector, podobnie jak wiele fikcyjnych postaci, jest zlepkiem
autentycznych mordercw-fetyszystw, ktrych wytropienie
przysparzao policji wiele trudnoci i obfitowao w jeszcze bardziej nieprawdopodobne sytuacje. Znacznie wicej sensu miay
natomiast uwagi dotyczce pomijania istotnych z punktu widzenia caego serialu wtkw albo traktowania ich po macoszemu.
Naturalnie, kada produkcja filmowa to problem logistyczny, ale
te, do pewnego stopnia, polityczny. Seriale pisane s z myl
o konkretnych (i bdcych do dyspozycji) aktorach, producenci
Cubitt by rwnie reyserem wszystkich odcinkw sezonu 2.
66
wywieraj naciski na scenarzystw (vide: wtek skorumpowanej policji, ktrego na skutek naciskw ze strony BBC2 celowo
nie rozwijano w 2. sezonie; zob. Munn), ci za upieraj si przy
swojej wizji, itp.
Od kilkunastu lat kanay telewizyjne i serwisy internetowe udostpniaj coraz wicej seriali, w ktrych ledztwa prowadz kobiety, ale reguy ich funkcjonowania w fikcyjnym wiecie zbrodni s do frustrujce. Posta kobieca w dalszym cigu
jest pokazywana najczciej przez pryzmat relacji rodzinnych
i zwizkw z mczyznami, jak bohaterki pionierskich produkcji
brytyjskich, takich jak The Gentle Touch (1980) czy Gwny podejrzany (1991), ktre musiay stawia czoa seksistowskim
przeoonym i wsppracownikom. Mogoby si wydawa, e
w drugiej dekadzie XXI wieku zinternalizowana mizoginia bdzie zjawiskiem marginalnym, traktowanym nieprzychylnie,
z podejrzliwoci. Jest dokadnie na odwrt. To posta kobieca,
ktrej interakcje z otoczeniem uwypuklaj potg genderowych
stereotypw, spotyka si z wrogoci i niezrozumieniem czci
widzw.
Godzi si przypomnie, e zapanie mordercy w Upadku
jest moliwe dziki profilowaniu kryminalnemu, ale w ostatecznym rozrachunku najambitniejsz zagadk jest Stella to jej
odczytywanie jest najtrudniejsze, a zarazem najbardziej frapujce. Lektura wtkw dotyczcych serialu na takich forach dyskusyjnych, jak IMDb, Previously.TV czy Digital Spy nie pozostawia
zudze. To Gibson jest nieustannie osdzana. Wielu widzw
chtnie przypisuje jej socjopati lub psychopati, cho to nie
pani inspektor jest seryjn morderczyni. Kamieniem obrazy
jest najczciej seksualno Gibson. Fakt, e to ona ustala reguy
gry, nie widzi problemu w zwizkach na jedn noc i traktuje kochankw instrumentalnie, zdaje si usprawiedliwia demonizowanie tej postaci, postrzeganie jej jako osoby wysoce zdeprawowanej, niewiele lepszej od Spectora. Przyzwyczajeni do kobiet zabiegajcych o sympati, emocjonalnych, wrcz histerycznych, widzowie wydaj si ponadto niemile zaskoczeni spokojem i pragmatyczn racjonalnoci Gibson. Bo te i Gibson nic
nie dolega, moe poza tym, e nigdy nie pozwala si definiowa
przez mski punkt widzenia.
67
Ryan McGee twierdzi, e Stella Gibson nie jest typem antybohaterki, lecz raczej postaci, ktra dokonuje cigej konfrontacji i z kolegami, i z widowni (2013), ta za wci nie potrafi przywykn do kobiecych postaci, ktre nie potrzebuj autorytetu mczyzn i nie przepraszaj za to, e yj. W tym sensie
pomstujcy na Gibson autorzy internetowych wypowiedzi nie
rni si zbytnio od Spectora, ktry po lekturze pamitnika
pani detektyw zapamitale prbuje zredukowa jej osobowo
do stereotypu Elektry. Posta Gibson doskonale wpisuje si
w strategiczny zamys Cubitta, ktry zastawia na swoj widowni liczne puapki, lekcewac jej przyzwyczajenia i zmuszajc j
do refleksji nad sposobami prezentowania kobiet w teoretycznie
tolerancyjnych czasach.
Od pierwszych sekund serialu widzowie zostaj wytrceni z rwnowagi, wepchnici w wojerystyczn mise-en-scne. Sekwencja rozpoczynajca Upadek pokazuje kobiet, ktra sprzta
azienk. Ujcia skomponowane s w taki sposb, e rwnie dobrze mgby je krci jaki amator podgldactwa, a nawet morderca, za kobieta przyapana na sprztaniu wydaje si jego
potencjaln ofiar. Po chwili okazuje si, e widzowie ocenili
sytuacj niewaciwie: kobieta wyciera maseczk naoon na
twarz, pakuje si do wyjazdu, a przegldane przez ni materiay
pozwalaj stwierdzi, e to prowadzca ledztwo policjantka.
Nastpna seria uj pokazuje, e morderca wamuje si do innego domu. Jak wczeniej Stella, Paul spoglda w lustro. Gdy zdejmuje kominiark i zadowolony robi sobie zdjcie, widzowie s
zmuszeni do przynajmniej czciowego utosamienia si z jego
patologicznym spojrzeniem: przez chwil znajdowali si dosownie w jego skrze. Jednak, zgodnie z tez Emily Nussbaum
(2014), wydarzenia kolejnych 11 odcinkw sprawi, e identyfikacja z morderc bdzie coraz trudniejsza. Scena kocowa jest
natomiast klasycznym cliffhangerem, lecz jednoczenie stanowi
wany wkad w charakterystyk postaci i, kolejny raz, oferuje
rnorakie moliwoci interpretacyjne. W gecie nasuwajcym
skojarzenia z klasyczn piet, Gibson przytula ciao ciko rannego Spectora, ktry zdaje si umiecha. Jego mier oznaczaaby, e nie poniesie adnej kary za wyrzdzone ludziom krzywdy. Rozpaczliwe prby ratowania zbrodniarza w pierwszej kolejnoci, zamiast rwnie ciko rannego kolegi-kochanka, naley
68
jednak rozpatrywa rwnie w kontekcie Olivii. Wprawdzie

niektrzy widzowie uznali, e Gibson zakochaa si w Spectorze8, lecz bardziej logiczna wydaje si hipoteza, e prbowaa go
ratowa, by oszczdzi dziewczynce osierocenia.
Jednoznaczne wnioski wydaj si przedwczesne rwnie
dlatego, e na razie nie wiadomo, w jaki sposb najwaniejsze
wtki zostan rozpisane w 3. sezonie serialu. Poza tym chocia
w wywiadach z twrc serialu podkrelano, e bdzie to ostatni
sezon serialu, pojawiay si rwnie sugestie, i bdzie on kontynuowany, by moe z innym seryjnym zabjc. Niemniej jednak 2 sezony z pewnoci oferuj pole do uoglnie, zwaszcza,
jeli chodzi o miejsce Upadku w historii serialu kryminalnego
i jego status jako serialu kontrowersyjnego, budzcego emocje
i zachcajcego do kracowo odmiennych interpretacji. Jeeli
Upadek zostanie zakoczony 3. sezonem, atwiej bdzie sformuowa odpowied na pytanie, czy rzeczywicie okaza si kamieniem milowym w historii gatunku, lecz ju teraz mona stwierdzi, e przynajmniej zakwestionowa przewidywalne wyrniki
seryjnego kryminau i, jak to uja Amy Sullivan (2015), poszerzy spektrum normalnoci, w jakim dotychczas funkcjonoway
postacie kobiet.
Bibliografia:
Aciman Alexander, 2014, Recapping Dante: Canto 30, or Triple X, The
Paris Review, 26.05, http://www.theparisreview.org/blog/tag/falsifiers/ [dostp: 17.01.2016].
Cubitt Allan, 2013, The Falls writer Allan Cubitt on women and
violence in TV drama, Guardian, 7.06, http://www.theguardian.com/tv-and-radio/2013/jun/07/the-fall-allan-cubittwomen-violence [dostp: 11.08.2014].
Krawczyk-askarzewska Anna, 2016, She is a bit of an enigma...: The
Fall and the Problem of Fashioning Female Detectives, w: Diversity and Homogeneity: The Politics of Nation, Ethnicity and
Gender, red. Joanna Kruczkowska, Paulina Mirowska, Newcastle
upon Tyne, s. 156-170.
O tendencji do seksualizowania relacji midzy kobietami detektywami i ciganymi przez nich zbrodniarzami pisze m.in. Steenberg (2011: 2267, 233-34).
8
69
Mazzotta Giuseppe, 2008, Chapter 3. Canto XXX: Juno, Myrrha, Sinon
[00:19:45], Open Yale Courses: ITAL-310: Dante in Translation,
Lecture 9 Inferno XXX, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXIV, http://oyc.
yale.edu/italian-language-and-literature/ital-310/lecture9#transcript [dostp: 11.08.2014].
McGee Ryan, 2013, The Fall, AVClub, 28.05, http://www.avclub.com/
tvclub/emthe-fall-em-98213 [dostp: 17.09. 2015].
Miranda Lily, 2013, FTTV Reviews. The Fall. Season 1, Filmthrasher,
2.06, http://iheartgillian.com/2013/06/03/fttv-reviews-thefall-season-1/ [dostp: 11.08.2014].
Munn Patrick, 2015, The Fall: Is The Final Season On The Horizon?
Whos Coming Back Next Year?, tvwise.co.uk, 21.04,
http://www.tvwise.co.uk/2015/04/the-fall-is-the-finalseason-on-the-horizon-whos-coming-back-next-year/ [dostp:
17.09. 2015].
Nussbaum Emily, 2014, Cool Story, Bro. The Shallow Deep Talk of True
Detective, New Yorker, 03.03, http://www.newyorker.com/
magazine/2014/03/03/cool-story-bro [dostp: 11.08.2014].
Smith, Victoria L., 2011, Our Serial Killers, Our Superheroes, and
Ourselves: Showtime's Dexter, Quarterly Review of Film and
Video, tom 28, nr 5, s. 390-400.
Steenberg Lindsay, 2011, A Pathological Romance: Authority, Expert
Knowledge and the Postfeminist Profiler, w: Women on Screen.
Feminism and Femininity in Visual Culture, red. Melanie Waters,
Basingstoke, s. 225-236.
Sullivan Amy, 2015, The Fall: The Most Feminist Show on Television,
TheAtlantic.com,
23.06,
http://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2015/01/the-fall-the-most-feministshow-on-television/384751/ [dostp: 17.01.2016].
Winkler, Joe, 2013, Can a Show about Murdering Women Actually Be
Feminist?,
Salon.com, 16.06, http://www.salon.com/2013/6/16/can_a_show_about_murdering_women_actually_be
_feminist/ [dostp: 11.08.2014].
70
Szymon yliski
Aktor charakterystyczny
we wspczesnym serialu
Abstrakt:
Artyku przedstawia problematyk zwizan z pojciem aktora
charakterystycznego we wspczesnym serialu. Za punkt wyjcia
obrano sposb ich opisu przez Tar Ariano i Adama Sternbergha
w ksice Hey! Its That Guy!, przykadajc jednak ich ustalenia
metodologiczne do wspczesnych seriali. Cz waciw tekstu
stanowi wybrane sylwetki artystw charakterystycznych, ktrym przypisano odpowiednie kategorie (np. sala sdowa, komisariat, szpital) zwizane z rolami, jakie najczciej graj.
Sowa kluczowe:
aktor, aktor charakterystyczny, serial, telewizja, film
Niniejszy artyku jest prb przyjrzenia si fenomenowi aktora
charakterystycznego w serialach, ktre obecnie wic triumfy
popularnoci, o czym pisz najznamienitsze dzienniki (Heritage
2013, Reese 2013, Carr 2014 i in.). Powstaje rwnie wiele ksiek opisujcych fenomen wspczesnych seriali (Sepinwall 2013,
Martin 2013, Littlefield 2012 i in.). Wrd tekstw publicystycznych i naukowych podejmujcych refleksj nad wspomnianym
gatunkiem, wskaza mona wiele dotyczcych gwnych bohaterw (Simon 2008, Scarbrough 2014, Rothschild 2014), niewiele
za si pisze o tych, ktrzy stanowi dla nich to. Najnowsz pozycj im powicon jest ksika Hey! Its That Guy! (Ariano,
Sternbergh 2005).
Tekst prezentowanego artykuu skada si z trzech czci.
Pierwsza z nich to wprowadzenie, gdzie zosta wyjaniony omawiany termin i przywoana (znikoma) literatura mu powicona
oraz pokrtce przedstawiona metodologia doboru prbki badawczej. Cz waciwa to prezentacja sylwetek aktorw charakterystycznych, natomiast w zakoczeniu znajduj si wnioski.
71
Szymon yliski
Wprowadzenie
Aktor charakterystyczny to aktor grajcy postaci o wyrazistych
cechach (Sownik jzyka polskiego PWN). Definicja lakoniczna
i niewyczerpujca do koca zagadnienia. O przeanalizowanie
tego zjawiska, cho tylko na paszczynie filmw fabularnych,
pokusili si Tara Ariano i Adam Sternbergh w swojej ksice Hej!
To ten facet! (Hey! Its That Guy). Warto zaznaczy, e jest to jedyna tak obszerna pozycja traktujca o tym zagadnieniu.
We wstpie autorzy tumacz swoje zainteresowania aktorami charakterystycznymi:
Dzikujemy, e dziki wam wielkie filmy s wietne, dobre filmy
lepsze, a ze filmy warte obejrzenia. (I kiedy naleysz do grona
Hej! To ten facet!, zagrasz w wielu kiepskich filmach. To jest po
prostu nie do uniknicia). Dzikujemy, e gracie role, za ktre
nikt wam nie dzikuje. I dzikujemy przede wszystkim za pokazanie nam nas samych. Albowiem w ostatecznym rozrachunku,
powodem, dla ktrego tak bardzo kochamy aktorw charakterystycznych, jest to, e my, publiczno, z natury wiemy, e jeli
mielibymy si znale w filmach, to wanie nimi bymy byli.
Moemy kocha gwiazdy, ale do ludzi obok nich i troch na lewo moemy si naprawd odnie. Nauczyciele. Prawnicy.
Barmani. Wkurzajcy wsppracownicy. Plotkujcy ssiedzi1
(Ariano, Sternbergh 2005: 12).
Ariano i Sternbergh wyjaniaj metodologiczny klucz doboru odpowiednich aktorw do swojej publikacji oraz wyjaniaj,
kim jest aktor charakterystyczny:
Po pierwsze, musisz by w wielu filmach. Po drugie, pomaga,
jeli przewanie grasz dokadnie ten sam rodzaj roli. Po trzecie,
nie moesz mie wysokiego czynnika rozpoznawalnoci nazwiska wrd szerokiej publicznoci (Ariano, Sternbergh 2005:
12).
Dodatkowo wyrnili grupy tematyczne, do ktrych zaliczaj poszczeglnych aktorw charakterystycznych. Kady z aktorw, biorc pod uwag specyfik granych przez niego rl, ma
przypisan, czsto humorystyczn, podkategori. Do gwnych
Wszystkie cytaty z ksiki Hey! Its That Guy! zamieszcza si w tumaczeniu Szymona yliskiego przyp. red.
1
72
Aktor charakterystyczny we wspczesnym serialu
grup tematycznych nale: wojsko, gboka prowincja, wielkie

miasto, sala sdowa, klub dentelmenw (rodowisko mafijne),
rzd, kryjwka, szpital, biuro, komisariat, szkoa, studio (telewizyjne), przedmiecia (Ariano, Sternbergh 2005: 5).
W niniejszym tekcie przyjem w wikszoci przykadw
powysz definicj, modyfikujc jedynie jej cz. Skupiem si
tylko na aktorach charakterystycznych, ktrzy wystpuj w serialach, a nie w filmach. Ariano i Sternbergh napisali ksik wyczerpujc temat aktorw charakterystycznych i przywoali ich
prawie 150, jednak ramy tego artykuu nie pozwalaj na tak obszern liczb. Z kadej kategorii wybraem, uywajc metody
losowej, po 1 osobie i zaprezentowaem jej sylwetk w perspektywie granych przez ni rl charakterystycznych. Co ciekawe,
aktorzy charakterystyczni wymienieni przez Ariano i Sternbergha wystpujcy w filmach podobne role odgrywali rwnie w serialach. cznie zaprezentowaem 14 sylwetek. W opisach nie
podaem wszystkich postaci, jakie grali w serialach, wybraem
tylko te najwaniejsze, czsto pomijajc role epizodyczne.
Poniej zaprezentowaem sylwetki aktorw charakterystycznych, kad z nich ilustrujc zdjciem 2. Zabieg ten jest niezbdny, poniewa jedn z cech interesujcych mnie aktorw jest
kojarzenie twarzy artysty, bez czenia jej z nazwiskiem. Dodatkowo w podobny sposb przedstawiane s sylwetki w publikacji
Ariano i Sternbergha czy innych ksikach powiconych temu
zagadnieniu. Aby umiejscowi produkcj filmow w czasie, przy
tytule filmu lub serialu podaem odpowiednio rok produkcji i rok
emisji. Jeli nazwa ponownie pojawia si w tekcie, rok nie jest
podany.
Przed analiz poszczeglnych postaci, naley zwrci
uwag na inne pozycje poruszajce badany problem. Najwiksz
liczb przeanalizowanych sylwetek zawiera Quinlans Illustrated
Directory of Film Character Actors (Quinlan 1996), w ktrej opisano ponad 1100 aktorw. Sentymentalne podre w przeszo,
do pocztku kina i zotej ery Hollywood to: The Versatile. A Study
of Supporting Character Actors and Actresses in the American Motion Picture, 19301955 (Twomey 1969) czy Old Familiar Faces:
2 Wszystkie
zdjcia pochodz z Tara, Sternbergh 2005: 226-255.
73
Szymon yliski
The Great Character Actors and Actresses of Hollywoods Golden

Era (Juran 1995). Inn grup ksiek powicon temu zagadnieniu stanowi rozmowy z aktorami charakterystycznymi, np.
Reel Characters: Great Movie Characters (Young 1986) czy Names
You Never Remember, with Faces You Never Forget (Humphreys
2013). S to jedynie najwaniejsze pozycje, jednak nie traktuj
one o aktorach wystpujcych w serialach. Ich sylwetki opisano
poniej.
Sylwetki wybranych aktorw charakterystycznych
R. Lee Ermey ur. w 1944 roku, kategoria: wojsko. Aktor grajcy wojskowych,
najbardziej znany z roli w kultowym
filmie Stanleya Kubricka Full Metal Jacket (1987). Nawet podczas podkadania gosu pod postacie z filmw animowanych rwnie obsadzany jest w rolach bohaterw wojskowych: Toy Story
(1995), Toy Story 2 (1999), Simpsonowie (1989).Wystpi w kilku odcinkach Dr. Housea (20042012) jako
emerytowany pukownik piechoty John House, ojciec tytuowego
bohatera. Punktualny do przesady, surowy, z zasadami oraz zawsze mwicy prawd, czego nie pochwala doktor House. John
House wychowywa swojego syna z icie wojskow surowoci,
stosujc nieodpowiednie metody dydaktyczne, np. karzc mu
spa na trawniku i kpa si w bardzo zimnej wodzie. Brak
wspczucia i litoci zostaje doskonale pokazany podczas pogrzebu pukownika, w ktrym uczestnicz jedynie onierze wysi
rang, co doktor House przypisuje temu, e jego ojciec nie wzbudzi respektu, podziwu i powaania wrd modszej kadry. Nisi
rang onierze po prostu si go bali. W Action (19992000) Ermey zagra Titusa Scroada posta wzorowan na rzeczywistym
reyserze filmowym. W Cracker (19971998) jako porucznik Fry,
gdzie majc rol drugoplanow, podejmuje kluczowe dla fabuy
decyzje. W JAG Wojskowe Biuro ledcze (19952005) wcieli si
w rol sieranta majora Sauera, w jednym z odcinkw Z Archiwum X (19932002) za w duchownego Patricka Findleya. Po
74
przejrzeniu powyszych dokona okazuje si, e Ermey najczciej, rwnie w serialach, gra role wojskowych postaci w Action czy Z Archiwum X temu przecz, ale takich kreacji jest zdecydowanie mniej.
Michael Rooker ur. w 1955 roku, kategoria: gboka prowincja. Gra przewanie czarne charaktery oraz osoby z prowincji, wieniakw, tzw. redneck. Ostatnio najbardziej znany dziki roli Merlea
Dixona w ywych trupach (2010), gdzie
cznie zagra w 17 odcinkach. Jest starszym bratem jednego z gwnych bohaterw, Daryla. Poznajemy go ju w pierwszych odsonach serialu jako rasistowskiego zoliwca z prowincji, ktry nie
budzi sympatii widzw, ale doskonale sprawdza si w walce. Obaj
bracia Dixon pochodz ze stanu Georgia, gdzie wychowali si
w patologicznej rodzinie. Merle ju w okresie dorastania wszed
w wiat przemocy, alkoholu i narkotykw. Jego brak cierpliwoci,
szczeglnie do modszego brata, mona zoy na karb prowincjonalnego wychowania, bd jego braku. W serialu wiry (2006
2014) wystpi jako Garth Lawnmore, za w Zabjczych umysach
(2005) wciela si w rol Chiefa Carsona. W telewizyjnej miniserii: Meteor (2009) zagra Calvina Starka, a w Thief (2008) detektywa Johna Hayesa. Wojskowego zagra rwnie w JAG Wojskowe Biuro ledcze (19952005), gdzie wystpuje jako kapitan Jack
Ramsey. Grane przez niego role s spjne i nie przecz kategorii
nadanej mu przez Ariano i Sternbergha.
Frances Fisher ur. w 1952 roku, kategoria: wielkie miasto. Cech charakterystyczn s jej rude wosy, pewno siebie oraz nieustpliwie zachowanie. Najbardziej zapada widzom w pami jako
matka Rose, granej przez Kate Winslet,
z Titanica (1997). Obecnie gra Lucille
Langston, matk jednego z bohaterw,
w amerykaskim remakeu francuskiego serialu Resurrection (20132015).
75
Szymon yliski
W Touch (20122013) wystpia jako Nicole Farington, stanowcza prezes firmy Aster Corps, ktra ma duy wpyw na fabu.
W zdecydowany sposb rzdzi przedsibiorstwem, czstokro
podejmujc miae decyzje, w czym przejawia si kategoria nadana w ksice Ariano i Sternbergha.
Torchwood (20062011) to dramat akcji z elementami
science fiction, gdzie Fisher portretuje dc do wadzy za
wszelk cen Matk, gwn antagonistk w ostatnim sezonie.
W wiecie gliniarzy (20022008) zagraa Rit Denton, rodzicielk jednego z bohaterw. Wystpowaa te w epizodycznych rolach w Z Archiwum X (19932002), Prawie i bezprawiu (1990
2010) oraz w Matlocku (19861995).
Ron Rifkin ur. w 1939 roku, kategoria:
sala sdowa. Przewanie gra prawnikw,
ktrzy wydaj si sympatyczni, by nastpnie, w miar postpu akcji, okaza
si antypatyczni i odstrczajcy. W serialu Prawo i bezprawie wciela si w posta
Marvina Exleya, obrocy, ktry potrafi
pomc wikszoci zatrzymanych unikn wizienia. W jednym z odcinkw
broni kobiety, ktra sfingowaa wasne
porwanie, w innym staje po stronie Roberta Distasio, woskiego dyplomaty, gwaciciela, za jeszcze
w nastpnym, dziki swoim prawniczym zdolnociom, wyciga
z wizienia brytyjskiego dziennikarza Dennisa Griscomba.
W Braciach i siostrach (20062011) wystpi w ponad
100 odcinkach jako Saul Holden, ktry pracowa w Ojai Foods
i cae ycie ukrywa swoj tosamo homoseksualn. W Agentce
o stu twarzach (20012006) wystpowa jako Arvin Sloane. Jest
to jedna z jego bardziej znaczcych rl zimny i wyrachowany
kryminalista mieszajcy kamstwa z rzeczywistoci, przywdca
organizacji zwanej Alliance of 12 pragncej zawadn wiatem.
Rifkin nie tylko gra prawnikw, ale rwnie lekarzy: doktora Neila
Bernsteina w Leaving L.A. (1997) oraz doktora Carla Vucelicha
w Ostrym dyurze (19942009).
76
Frank Vincent ur. w 1939 roku, kategoria: klub dentelmenw (rodowisko mafijne). W tej grupie Ariano i Sternbergh
przywouj wielu aktorw woskiego
pochodzenia, ktrzy zasynli graniem
czonkw mafii. Frank Vincent zaznaczy
swoj obecno dziki udziaowi w takich
klasycznych produkcjach jak Wcieky Byk
(1980) czy Chopcy z ferajny (1990).
W Rodzinie Soprano (19992007) wystpi w ponad 30 odcinkach jako Phil Leonardo. Zwolniony z wizienia razem z innymi przestpcami
w 2004 roku, stan na czele mafijnej rodziny rywalizujcej
z gangiem gwnego bohatera serialu, Tonyego Soprano. Czsto
wsppracowa ze swoim bratem Billym Leotardo, ktrego pniejsz mier pomci w brutalny sposb. Wydawaoby si, e po
operacji serca przeszed metamorfoz, zrzek si senioralnej
funkcji w mafii na Brooklynie, lecz gdy po pewnym czasie mg
wrci na aren mafijnych czynnoci, zrobi to bez wahania. Wypowiedzia wojn Tonyemu Soprano i zosta zamordowany.
W Prawie i bezprawiu zagra Johna Franchett, a w Ulicach Nowego Jorku Raya Tarrafino bohaterw zwizanych ze wiatkiem przestpczym. W przypadku tego aktora etniczna przynaleno predestynuje go do odgrywania konkretnych rl: przestpcw pochodzenia woskiego.
James Rebhorn ur. w 1948, zm. w 2014
roku, kategoria: rzd. Ariano i Sternbergh
doprecyzowuj jego emploi jako osobowo autorytarna. Wysoki, szczupy, z surowym wyrazem twarzy. Ostatnio najbardziej znany z popularnego serialu Homeland (2011), gdzie wcieli si w rol
Franka Mathisona, ojca gwnej bohaterki. W tym samym czasie wystpowa
w Biaych konierzykach (20092013)
jako Reese Hughes, starszy rang agent
specjalny FBI, ktry nadzoruje prace White Collar Crime Division.
Jest typowym agentem FBI, ktry przed dokonaniem wielu decy77
Szymon yliski
zji musi bra pod uwag interesy agencji, ewentualne medialne

reperkusje oraz stanowisko prowadzcych dan spraw agentw.
W Iluminacji (20112013) wystpi jako Charles Szidon, dyrektor
generalny Abaddon Industries, gdzie pracuje gwna bohaterka.
W serialu komediowym Big Lake (2010) wcieli si w Carla Franklina, ojca gwnego bohatera. Co interesujce, James Rebhorn
gra trzy rne postaci w serialu Prawo i bezprawie, gdzie wystpowa jako Albert Lawrence Cheney, Dr Horace Garrison oraz
Charles Garnett. W westernie Comanche Moon (2008) wcieli si
za w gubernatora Elishy Peasea. W The Book of Daniel (2006)
nie gra agenta rzdowego, ale rwnie wystpi jako osoba z autorytetem Bertram Webster, duchowny. W przypadku Jamesa
Rebhorna jego role serialowe odpowiadaj rolom zwizanym
z wadz, czyli agentom, osobom z autorytetem.
Danny Trejo ur. w 1944 roku, kategoria:
kryjwka. Aktor z charakterystyczn urod i ciaem pokrytym tatuaami, czsto
eksponowanymi w filmach. Gra role hipermskich postaci, zoczycw i antybohaterw. Zanim zacz wystpowa w produkcjach hollywoodzkich, by wielokrotnie
skazywany na pobyt w wizieniu za przestpstwa narkotykowe oraz napad z broni w rku. Obecnie mona go zobaczy
w serialowym remakeu Od zmierzchu do
witu (2014), gdzie gra Razora Charliego, barmana-wampira
w Titty Twister. W serialu komediowym Saint George (2014) wystpowa jako Tio, wuj gwnego bohatera, byy skazaniec. W Synach anarchii (20082014) wcieli si w rol Romero Romeo
Parada, lidera kartelu Galindo. Romero to byy meksykaski komandos z koneksjami w wiatku wiziennym, ktre chroni
czonkw gangu podczas pobytu w miejscu odosobnienia. Pod
koniec sezonu 4. okazuje si, e jest agentem CIA, jednak nadal
peni swoj rol w narkotykowym pwiatku W Dr. Fubalous
(2012), komediowym musicalu, wystpuje jako raper Tyrannosaurus Death, konkurent gwnego bohatera. W kultowym ju
serialu Breaking Bad (20082013) zagra Tortug (czonka kartelu narkotykowego), ktry jednoczenie wsppracowa z DEA,
78
co przypaci mierci. Trejo pojawi si te w Straniku Teksasu

(19932001) czy Nowojorskich gliniarzach (19932005). We
wszystkich serialach prezentuje ten sam typ bohatera. Wizerunek Trejo jest spjny i odpowiada rolom w filmach fabularnych.
Amy Aquino ur. w 1957 roku, kategoria:
szpital. Studiowaa na prestiowych uniwersytetach: Yale i Harvard. Znana z rl
w Ostrym dyurze i Felicity (19982002).
Jako jedna z nielicznych jest obsadzana
w dwch klasach rl: szpitalnych i prawniczych/policyjnych. Obecnie Aquino gra
w serialu Bosch (2014) porucznik Grace Billets, wystpowaa te jako detektyw
Lois Carver w Jordan (20012007).
W Mentalicie (20082015) gra sdzin
Patrici Davis, w Harrys Law (2011) wystpuje jako Marylin
Coulis, w Orach z Bostonu (20042008) wcielia si w rol Phyllis Tamber, w Kancelarii adwokackiej (19972004) Louise Moreno, a w Potyczkach Amy (19992005) Grety Anastassio. Znana jest przede wszystkim z rl personelu medycznego: w Braciach i siostrach (20062011) zagraa doktor Joan Avadon, a najbardziej kojarzona jest z Ostrego dyuru, w ktrym wystpowaa
jako lekarka poonik Janet Coburn, wchodzca czsto w konflikt
z bohaterami pierwszoplanowymi tego serialu oraz pojawiajca
si, gdy rne bohaterki serialu zachodziy w ci, np. Carol Hathaway, Elizabeth Corday-Greene, czy Chloe Lewis. Coburn jest
szefow oddziau ginekologicznego przez cay czas trwania serialu. Miaa problem z alkoholem i naley do anonimowych alkoholikw jest nie tylko sponsorem Abby Lockhart, ale rwnie jej
przyjacik. Pojawia si w ostatnim sezonie, aby asystowa doktor Rasgotra przy porodzie. Kolejn medyczn rol jest rola doktor Toni Pavone w popularnej produkcji Felicity, gdzie aktorka
Kerri Russell nie byaby w stanie przedstawi emocjonalnego
rozwoju tytuowej bohaterki, gdyby nie kreacja prezentowanej
aktorki. Rola psychiatry bya w tym przypadku kluczowa dla rozwoju fabuy. W Ally McBeal (19972002) Aquino graa doktor
Harper, a w Gdzie diabe mwi dobranoc (19921996) doktor Joann Diamond.
79
Szymon yliski
Stephen Tobolowsky ur. w 1951 roku,

kategoria: biuro. Geniusz jego rl tkwi
w niezwykej plastycznoci twarzy. Zagra
w ponad 200 produkcjach telewizyjnych
i filmowych, a rozpoznawany jest m.in.
dziki roli irytujcego sprzedawcy w Dniu
wistaka (1993). Szczegln popularnoci cieszya si jego kreacja w Californication (20072014), gdzie gra Stu Beggsa, wielkiego hollywoodzkiego producenta. W Glee (20092015) wystpowa jako Sanford Sandy
Ryerson, dyrektor klubu Glee oraz handlarz narkotykw w McKinley High School. W serialu historycznym wyprodukowanym
przez HBO pt. Deadwood (20042006) gra komisarza Hugo Jarryego, reprezentanta Yankton w obozie. Jeden z bohaterw, Bullock, chroni go przez rozwcieczonym tumem, ktry obawia si,
o to, co moe sta si z wydobytym przez nich zotem, gdy ich
obz zostanie wcielony do Dakoty. Pojawia si w 3. sezonie z kupionymi gosami onierzy. W CSI: kryminalne zagadki Miami
(20022012) wcieli si w rol prokuratora pomocniczego Dona
Haffmana. Tobolowsky wystpowa rwnie w Herosach (2006
2010), produkcji science fiction, jako Bob Bishop, a w Mr. Rhodes
(19961997) jako Ray Heary. Kreacje Tobolowskyego to niemal
szablonowy przykad rl aktora charakterystycznego.
CCH Pounder ur. w 1952 roku, kategoria:
komisariat. Wrd filmowych policjantw
przewaaj mczyni, jednak Pounder
jest jedn z niewielu aktorek, ktra wietnie wypada jako policjantka. Jest stanowcza, spokojna i wywaona. Obecnie gra
w Synach Anarchii Tyne Patterson, prokurator badajc szkoln strzelanin. W dramacie science fiction Magazyn 13 (2009
2014) wystpia jako Irene Frederic, dyrektorka tytuowego, cile tajnego rzdowego repozytorium w Poudniowej Dakocie, gdzie przechowywane s rne przedmioty, posiadajce historyczne znaczenie oraz
nadprzyrodzon moc. Widzowie nie maj wiele informacji o jej
80
przeszoci. Zdaje si pojawia i znika w najmniej przewidywalnych okolicznociach. W wiecie gliniarzy (20022008) zagraa
detektyw Claudette Wyms, konkretn, zachowujc spokj policjantk. Oprcz rl mundurowych zasyna rol doktor Angeli
Hicks w Ostrym dyurze. Pojawia si w pierwszym sezonie i od
razu zostaa zmuszona do pracy. W miar rozwoju fabuy, zaczyna peni rol mentorki gwnych bohaterw: Petera Bentona
i Johna Cartera. W Prawnikach z Miasta Aniow zagraa (1986
1994) sdzin Roseann Robin. Na pocztku swojej kariery wystpia w kultowym Posterunku przy Hill Street (19811987).
Edie McClurg ur. w 1951 roku, kategoria: szkoa. Jest na tyle charakterystyczn
aktork specjalizujc si graniu sekretarek szkolnych, nauczycielek, e widz
kojarzy jej twarz, jednak nie jest w stanie
przypisa do niej nazwiska. Wspczenie czciej gra w serialach animowanych, w ktrych podkada gos, np: Fish
Hooks (20102014), The Life & Times of
Tim (20082012) czy Higglytown Heroes
(20042008). Wystpowaa w Sidmym
niebie (19962007) jako pani Beeker. W Drexells Class (1991
1992) graa dyrektork szkoy Marilyn Ridge. W Valerie (1986
1991) wcielia si w rol pojawiajcej si co jaki czas, irytujcej
Patty Poole. W Small Wonder (19851989) wystpia jako denerwujca ssiadka Bonnie Brindle, w Harper Valley P.T.A. (1981
1982) jako Willamae Jones, a w WKRP in Cincinnati (19781982)
jako Lucille Tarlek. Przypisana McClurg kategoria tylko czciowo
pokrywa si z rolami, w ktrych si specjalizuje.
Jeffrey Tambor ur. w 1944 roku, kategoria: studio (telewizyjne). Aktor z charakterystyczn ysin, komicznym talentem oraz dononym gosem. Znany z grania dziwnych i ekscentrycznych postaci.
Obecnie wystpuje jako Maura Pfefferman w serialu Transparent (2014). Gra
w nim transgenderowego emerytowane81
Szymon yliski
go profesora, ktry wreszcie dojrzewa do decyzji coming-outu

przed swoj najblisz rodzin. W produkcji komediowej The
Millers (20132015) Tambor w 2 odcinkach zagra Eda Dolana,
waciciela stacji telewizyjnej, w ktrej pracuje jedna z bohaterek.
Natomiast w onie idealnej (2009) wcieli si w rol sdziego
Georgea Klugera. W Bogatych bankrutach (2003) gra Georgea
Blutha Seniora. Jest gow dysfunkcyjnej rodziny oraz szefem
firmy Bluth Company. W wirach (20062014) wystpowa jako
Lloyd French, ojciec gwnych bohaterw serialu, byy hazardzista, pracujcy jako ksigowy. W Next Caller (2012) Tambor gra
Jeffersona Mingusa, pracownika stacji radiowej. W sitcomie
Twenty Good Years (20062008), wystpowa jako Jeffrey Pyne,
sdzia, ktry razem ze swoim znajomym postanowi spdzi
ostatnie 20 lat swojego ycia, robic rzeczy, ktrych wczeniej nie
prbowa. W Welcome to the Captain (2008) wcieli si w posta
zwizan ze rodowiskiem filmowym.
W Prawie i bezprawiu (19902010) zagra sdziego Barryego Dilwynna, a w The Larry Sanders Show (19921998), sitcomie, ktrego akcja ma miejsce w fikcyjnym biurze i studiu telewizyjnym Hanka Kingsleya, narcystycznego pracownika tytuowego Larryego w jego telewizyjnym programie. Hank czsto
jest gosem rozsdku i rozwizuje wiele problemw swojego
przeoonego. W przeciwiestwie do Larryego, Hank jest bardziej skonny do uyczenia swojego imienia komercyjnym produktom. Czsto pada rwnie niewiadom ofiar dowcipw
jego rozbuchane ego nie budzi sympatii wrd innych pracownikw studia telewizyjnego.
W American Dreamer (19901991) wystpi jako wydawca prasowy, Joe Baines, w Prawnikach z Miasta Aniow (1986
1994) jako Gordon Salt, w Posterunku przy Hill Street (1981
1987) jako sdzia transwestyta Alan Wachtel. W Mr. Sunshine
(1986) wcieli si z kolei w rol profesora Paula Starka. Tambor
zosta przypisany do kategorii: studio (telewizyjne), jednak szereg granych przez niego rl ukazuje, e trudno jest go dopasowa
do konkretnego emploi.
82
Nancy Lenehan ur. w 1953 roku, kategoria: przedmiecia. Kojarzona jest jako
umiechnita pani domu, ktra nie pracuje, tylko zajmuje si dziemi. Czsto
jest zbyt doskonaa w swoich portretach
kobiet z przedmie, przez co jej role
wydaj si przerysowane. Ostatnio graa
Cheryl Whitaker w Jak poznaem wasz
matk (20052014). W How to Be a Gentleman (2011) wystpuje jako Diane,
w Mam na imi Earl (20052009) jako
Kay Hickey, matka gwnego bohatera, w Najgorszym tygodniu
(20082009) jako Angela Cook, w Married to the Kellys (2003
2004) jako Sandy Kelly, gospodyni domowa, ustanawiajca reguy w gospodarstwie domowym. Zagraa rwnie w typowych sitcomach, np. w Zwariowanym wiecie Malcolma (20002006) czy
Wszyscy kochaj Raymonda (19962005). Podczas tych rzadkich
okazji, kiedy nie gra roli matki jakiego bohatera, mona j obserwowa w rolach zwizanych z dziemi, np. w Ally McBeal jako
Deborah Harkness, dyrektorka szkoy, czy nauczycielka w Eddies
Million Dollar Cook-Off (2003), albo te szkolna sekretarka w Jack
i Jill (19992001). Przypisana Lenehan kategoria doskonale oddaje specyfik granych przez ni rl.
Podsumowanie
Przedstawione powyej sylwetki aktorw charakterystycznych to
jedynie zacztek bada nad tym tematem. Szczeglnie teraz, gdy
seriale s niezmiernie popularne, zasadnym wydaje si powstanie
poszerzonej analizy ich sylwetek.
Wszyscy wymienieni przez Ariano i Sternbergha aktorzy,
grajc w serialach, czsto wystpuj w tych samych kategoriach
rl, jakie zostay im przypisane, jednak w wikszoci przypadkw specjalizuj si w innych jak np. CCH Pounder wystpuje nie
tylko jako surowa policjantka, ale rwnie jako lekarka, natomiast
Jeffrey Tambor tylko poow swoich rl wpisuje si w okrelon
kategori. Z opisanych aktorw najbardziej solidny, wyrazisty
i niezmienny wizerunek posiada Danny Trejo, grajcy czarne
charaktery.
83
Szymon yliski
Mona wysnu jeszcze jeden podstawowy wniosek, e kategorie Ariano i Sternbergha nie s jedynymi waciwymi, a tylko
swoistymi drogowskazami, kierujcymi uwag odbiorcy na konkretny typ rl, bo np. role szpitalne i policyjne w pewien sposb
si uzupeniaj. W obu przypadkach s to postaci cieszce si
zaufaniem spoecznym, odpowiedzialne i stabilne. Dodatkowo
wskazane przez nich kategorie doskonale odpowiadaj rolom
filmowym, jednak nie sprawdzaj si w aktywnoci serialowej
aktorw. Ponadto nie zdarzyo si jeszcze, eby filmowy aktor
charakterystyczny nie by aktorem serialowym.
Za podsumowanie moe posuy wypowied opisywanego w niniejszym tekcie artysty Stephena Tobolowskyego, ktry
doskonale zdaje sobie spraw z typu rl, jakie gra:
Najlepsi aktorzy charakterystyczni s stworzeni z rwnych czci: dyscypliny i szalestwa, a fakt, e nasze twarze s bardziej
znane ni nasze nazwiska, nie jest dla nas przeklestwem, ale
bogosawiestwem. Celem aktora charakterystycznego, mimo
wszystko, nie s pochlebstwa publiki, ale tchnicie ycia w setki
bezimiennych duchw, ktre powoduj, e si miejemy, albo
zmuszaj do paczu; ktre s zarwno znane i nowe, ktre pokazuj nam, e ich podr, jest nasz podr (Tobolowsky
2010).
Bibliografia:
Ariano Tara, Sternbergh Adam, 2005, Hey! Its That Guy! The Fametracker.com Guide to Character Actors, Philadelphia.
Carr David, 2014, Barely Keeping Up in TVs New Golden Age, New York
Times http://www.nytimes.com/2014/03/10/business/media/fenced-in-by-televisions-excess-of-excellence.html [dostp:
20.07.2015].
Heritage Stuart, 2013, 10 reasons why todays TV is better than movies,
The Guardian http://www.theguardian.com/tv-and-radio/tvandradioblog/2013/oct/23/10-reasons-tv-better-movies
[dostp: 20.07.2015].
Humphreys Justin, 2006, Names You Never Remember, with Faces You
Never Forget, Albany.
Juran Robert A., 1995, Old familiar faces: the great character actors and
actresses of Hollywoods Golden Era, Sarasota.
Littlefield Warren, 2012, Top of The Rock: Inside The Rise and Fall of
Must See TV, New York, Toronto.
84

Martin Brett, 2013, Difficult Men: Behind the Scenes of Creative Revolution. From the Sopranos to The Wire to Mad Man and
Breaking Bad, New York.
Quinlan David, 1996, Quinlans Illustrated Directory of Film Character
Actors, London.
Reese Hope, 2013, Why is The Golden Age of TV So Dark?, The Atlantic,
http://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2013/07/
why-is-the-golden-age-of-tv-so-dark/277696/ [dostp: 20.07.2015].
Rothschild S, 2014, How to Be Like Don Draper: Life Lessons, Business
Insights, Timeless Style & Cocktails from and Alpha Male, Amazon
Digital Services (b.m.).
Scarbrough Marsha, 2014, Inside Breaking Bad: How Vince Gilligan created Walter White and sent him straight to Hell, Amazon Digital
Services (b.m.).
Sepinwall Alan, 2013, The Revoultion Was Televised: The Cops, Crooks,
Slingers, and Slayers Who Change, New York, London, Toronto.
Simon David, 2008, Tony Sopranos America: The Criminal Side of the
American Dream, Boulder.
Sownik jzyka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/;2439250 [dostp: 16.07.2015].
Tobolowsky Stephen, 2010, They Had Great Character, New York
Times, http://www.nytimes.com/2010/09/17/opinion/17tobolowsky.html [dostp: 19.07.2015].
Twomey Alfred E., 1986, The Versatile. A Study of SupportingCharacter
Actors and Actresses in the American Motion Picture, 19301955,
New York.
Young Jordan R., 1986, Reel Characters: Great Movie Characters, Beverly
Hills.
85
Sonia Caputa
Uniwersytet lski w Katowicach
Prawo ulicy i amerykaskie marzenia

potomkw Polakw w Baltimore
Abstrakt:
Prawo ulicy z pewnoci naley do najgoniejszych produkcji telewizyjnych ostatnich lat. W licznych publikacjach na temat serialu analizowano wpyw wielkich instytucji na ycie jednostek,
wiarygodne portrety gwnych postaci i rol przemocy w ich
yciu, mniej uwagi powicajc kwestiom etnicznym. Poniewa
w 2. sezonie Prawa ulicy pojawiaj si reprezentanci Polonii
amerykaskiej, celem artykuu jest pokazanie, jakimi wartociami kieruje si ta grupa etniczna, w jaki sposb prbuje walczy z globalizacj i jak realizuje swoje amerykaskie marzenie.
Sowa kluczowe:
Prawo ulicy, Polacy w USA, serial, rodzina, postmodernizm
Prawo ulicy, serial nadawany przez stacj HBO w latach 2002
2008, niewtpliwie zalicza si do produkcji, ktre zrewolucjonizoway rynek amerykaskiej telewizji. Podczas gdy wiele miejsca w artykuach i ksikach dotyczcych Prawa ulicy powicono analizie wpywu wielkich instytucji na ycie jednostek, opisujc przemoc serialowych postaci lub wychwalajc ich autentyczno, kwestie zwizane z etnicznoci niektrych bohaterw
byy czsto przemilczane. A przecie nie da si ukry, e 2. sezon
serialu ukazuje w penej krasie reprezentantw Polonii amerykaskiej, skconych, knujcych lub nostalgicznie wpatrujcych
si w doki stoczniowe w Baltimore. Stan Valchek, Ziggy i Franoosh Sobotka, czy wreszcie Roland Prez Pryzbylewski to bohaterowie o odmiennych marzeniach i aspiracjach, ale decyzje,
ktre podejmuj, opieraj si na podobnych systemach wartoci.
Sobotka walczy o przyszo, ktra nie rni si od przeszoci,
czc przy tym dyskurs rodzinny z dyskursami prawa i ekonomii; natomiast Valchek w swoim zacietrzewieniu rozpoczyna
konflikt ze stoczniowcami z powodu witraa w kociele w. Ka87
Sonia Caputa
zimierza. W niniejszym artykule skupi uwag na wartociach,

jakie przywiecaj serialowym polskim Amerykanom, ich zmaganiach w globalizujcym si wiecie, a take sposobach, w jakie
staraj si urzeczywistni swoje amerykaskie marzenia.
Jednym z gwnych bohaterw 2. sezonu Prawa ulicy jest
wczeniej wspomniany Frank Sobotka1 (w tej roli Chris Bauer),
Amerykanin polskiego pochodzenia, uparty przewodniczcy
zwizkw zawodowych, oddany bez reszty dziaaniom na rzecz
rewitalizacji podupadajcego przemysu stoczniowego w Baltimore. Wielokrotnie zauwaano, e Sobotka walczy z siami globalnego kapitalizmu, jednak w swojej walce jest bardzo krtkowzroczny; nie zdaje sobie sprawy z tego, e zbagrowanie kanau
nie wystarczy, aby stoczniowcy z Baltimore utrzymali swoje
miejsca pracy, a przekupywanie urzdnikw, politykw i lobbystw take zakoczy si fiaskiem. W gr wchodz tutaj bowiem
wiksze procesy, na ktre butny i zatwardziay w swoich przekonaniach Sobotka nie ma wpywu, a mianowicie stopniowe
wprowadzanie i wykorzystywanie w pracy dokerw nowych technologii, ktre usprawniaj przepyw towarw na globalnym
rynku i zapewniaj wiksze bezpieczestwo pracy 2.
Pierwowzorem postaci Franka Sobotki by niejaki Walt Benewicz,

ktry dorasta w Locus Point, w poudniowej czci Baltimore. Jego ojciec
i dziadek byli dokerami w porcie w Baltimore, a sam Benewicz zosta szefem
zwizkw zawodowych robotnikw portowych w tym miecie i peni t funkcj przez wiele lat. Komentujc posta Franka i wyraajc swoj opini na
temat gry aktorskiej Chrisa Bauera, Benewicz stwierdza, e Sobotka nie tylko
wyglda i zachowywa si jak robotnik portowy, ale take wyglda jak Polak (Alvarez 2004: 110). Interesujce wydaje si take to, e fani serialu,
w szczeglnoci ci, ktrzy mieszkali w Baltimore i pracowali w tamtejszej
stoczni, niesamowicie utosamiali si z postaci Sobotki. Grajcy Sobotk
Bauer z duym rozrzewnieniem wspomina okres krcenia serialu w Baltimore i wasn rozpoznawalno w tamtym czasie; przyznaje, e byo dla niego nie lada niespodziank, gdy zwykli Amerykanie do tego stopnia wierzyli, i
by on prawdziwym Sobotk, e zapraszali go na chrzciny swoich dzieci
i uroczystoci wrczenia dyplomw, gdy ich podopieczni koczyli studia
(Alvarez 2004: 114).
2 Chodzi tutaj gwnie o proces konteneryzacji, ktry, midzy innymi
wraz z automatyzacj, wprowadzeniem nowych systemw w midzynarodowym przepywie gotwki i podniesieniem statusu osb i rodowisk na szerok skal, sta si zwiastunem nowej, postmodernistycznej epoki. Szerzej na
1
88
Aby przywrci dawn wietno portowi w Baltimore,

Sobotka wchodzi w ukady z greckimi gangsterami szmuglujcymi towary i parajcymi si handlem ludmi, stajc si jedynie
pionkiem w ich grze, trybikiem w wielkiej machinie kapitalizmu.
Dziaa poza liter prawa, co koczy si dla niego tragicznie.
Stephen Lucasi zauwaa, e jedn z gwnych przesanek
serialu jest bezsprzecznie ukazanie zerwania i transformacji
tradycyjnych wizi rodzinnych w warunkach przemian socjoekonomicznych3 (Lucasi 2009: 135), a David Simon, tumaczc
pobudki, ktrymi si kierowa pracujc nad 2. sezonem Prawa
ulicy, stwierdzi, e jego celem byo przedstawienie koca ery
zwizkw klasy redniej (ORourke 2006). Jednak warto przy
tym zauway, e antyglobalizm Franka Sobotki idzie w parze
z jego prozwizkowym i prorodzinnym nastawieniem. Jego bezwarunkowe oddanie si rodzinie i spoecznoci stoczniowcw
jest niezaprzeczalne, a takie zachowanie mona wpisa w szerszy kontekst bada nad kultur etniczn Polonii amerykaskiej
i przemian na gruncie rodzinnym Polakw yjcych w USA.
Socjologowie i badacze historii Polakw w Stanach Zjednoczonych wnioskuj, e jedn z najwaniejszych, nadrzdnych
wartoci polsko-amerykaskiej spoecznoci jest rodzina. Silne
wizi rodzinne i przynaleno do wasnej grupy etnicznej nale do jednych z najbardziej charakterystycznych cech kultury etnicznej Polakw i ich potomkw w Stanach Zjednoczonych. Rodzina jest nie tylko istotnym ogniwem transmisji tradycji midzy pokoleniem wychodcw a generacj urodzon ju na nowej
ziemi (Posern-Zieliski 1982: 93), ale take [decyduje] w duej
mierze o etnicznej orientacji, zainteresowaniach i sentymentach (Posern-Zieliski 1982: 114) kolejnych pokole. Nie mona take pomin przywizania do ziemi, polskiego dziedzictwa
ten temat pisze Fredric Jameson w ksice Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism (Jameson 1991: xix). Konteneryzacja usprawnia przepyw towarw w egludze midzynarodowej, bowiem do tej pory robotnicy
portowi zapisywali transport adunku odrcznie na papierze, natomiast
w dobie konteneryzacji wszystko zostao skomputeryzowane (Alvarez 2004:
110).
3 Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Soni Caputy przyp. red.
89
Sonia Caputa
kulturowego i pielgnowania go zarwno w domu, jak i w pobliskiej parafii, bowiem to take charakterystyczne cechy przypisywane Polonii amerykaskiej. Polskie rodziny przebywajce na
emigracji w Ameryce stay si obiektem socjologicznych bada
Williama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego ju na pocztku XX
wieku4, ale polska wsplnota i przeobraenia ycia rodzinnego
w Stanach Zjednoczonych interesoway naukowcw take w latach pniejszych tego stulecia (problematyk t zajmowali si
midzy innymi Theresita Polzin, Peter Ostafin, Eugene Obidinski
i Danuta Mostwin). Okazuje si bowiem, e instytucja rodziny
miaa take istotne znaczenie nawet dla trzeciego i czwartego
pokolenia Polakw w Stanach Zjednoczonych, na co wskazuj
badania przeprowadzone w latach 60. przez Feliksa Grossa,
a pniej przez Paula Wrobla, ktry w pracy Our Way: Family,
Parish and the Neighbourhood in a Polish-American Community
stwierdza, e
dla Amerykanw polskiego pochodzenia, przedstawicieli klasy
robotniczej, nic nie stanowio wikszej wartoci ni rodzina
(). Dlatego rodzina bya oaz spokoju, schronieniem przed
reszt spoeczestwa, rdem ciepa i czuoci (cyt. za J. S. Pula, Wrobel 1979: 146).
Rodzina, jako jeden z istotnych czynnikw skomplikowanego procesu asymilacji, odegraa znaczc rol w przystosowaniu si Polakw do ycia w USA, poniewa dla polskich imigrantw i ich potomkw oznaczaa trwao i stabilno. Wedug
Willa Herberga rodzina i ognisko domowe symbolizoway pewien porzdek i zakorzenienie, jakiego etnicy szukali przecie
w chaosie nowego otoczenia (Herberg 1983: 61). Czsto traktowana bya przez potomkw imigrantw jako ostatni bastion polskoci, ktrego naley broni za wszelk cen. Warto przy tym
zauway, e Polacy, obok ydw, Wochw i Irlandczykw, stanowili dosy zamknit grup etniczn; tworzyli enklawy, w ktrych kultywowali rodzime tradycje i utrzymywali polski charakter swojej kultury, zakadajc rnego rodzaju organizacje i sto-
Pierwsze wydanie ich ksiki Chop polski w Europie i Ameryce ukazao si w latach 19181920.
4
90
warzyszenia, i przyczyniajc si w ten sposb do spowolnienia

procesu amerykanizacji (Gordon 1964: 187-189).
Pomimo e polskie familie w Stanach Zjednoczonych maj charakter heterogeniczny5, instytucja rodziny ma szczeglne
znaczenie zarwno dla Polakw, jak i dla potomkw polskich
imigrantw w tym kraju. Danuta Mostwin (ktra notabene przeprowadzaa swoje badania socjologiczne wrd Polakw przybyych do Stanw Zjednoczonych po II wojnie wiatowej i ich
potomkw na terenie Baltimore, w stanie Maryland) zauwaa, e
polska wi narodowa jest u swojej podstawy wizi rodzinn.
Przekazywanie dziedzictwa narodowego odbywao si przez
dugie okresy niewoli i okupacji nie przez instytucje publiczne,
ale w domu przez rodzin. Ten rodzinny stosunek do kraju pochodzenia zachowa si u pokole polonijnych (Mostwin 1991:
109).
W zwizku z tym kultywowanie polskich tradycji i przekazywanie kolejnym pokoleniom imigrantw polskich wartoci
kulturowych stanowio niewtpliwie jedn z nadrzdnych funkcji polskiej rodziny na emigracji, a cakowita amerykanizacja bya traktowana jako akt wynarodowienia. Obok patriotyzmu i honoru, ktre stanowiy podstawowe wartoci rodzinne, religia
rzymskokatolicka i lojalno wobec rodziny miay decydujcy
wpyw na ksztatowanie si polskich rodzin na emigracji (Mostwin 1991: 153).
Wewntrzne konflikty midzypokoleniowe, stopniowa
dezintegracja szerokiego krgu rodzinnego i kryzys rodziny
przeszczepionej zaczy by widoczne wraz z pojawieniem si
w USA drugiego i trzeciego pokolenia Polakw. Nowe konflikty
wynikay przede wszystkim z chci szybkiego zamerykanizowania si dzieci, wpywu gospodarki przemysowej, a take otwarcia si Polakw i ich potomkw na inne grupy etniczne. Rodzicom czsto towarzyszyo wwczas poczucie zdrady wasnego
Helena Znaniecka Lopata opisuje szczegowo charakter polskoamerykaskich rodzin w ksice Polish Americans (Znaniecka Lopata 1994:
72).
5
91
Sonia Caputa
narodu, bezsilnoci, zwtpienia, a nawet rozpaczy (Pula 1995:

81).
Chocia w Prawie ulicy Franoosh Sobotka czy komisarz
Stanislaus Valchek (grany przez Ala Browna) na pierwszy rzut
oka podkrelaj swoje pochodzenie etniczne w sposb symboliczny, otaczajc si jedynie przedmiotami majcymi zwizek
z Polsk (np. od czasu do czasu mona si dopatrzy biao-czerwonej flagi wiszcej w gabinecie Valcheka, kubka z polskim godem narodowym na biurku Sobotki, czy drewnianego ora na
cianie w pokoju zwizkowcw), to w serialu zostay ukazane
okrelone zachowania polskich bohaterw i ich wiara w konkretne wartoci, np. rodzinne, ktre charakteryzuj potomkw
Polakw w USA i do pewnego stopnia mog tumaczy postpowanie Sobotki.
Frank nie zawsze potrafi odgrywa rol gowy rodziny
Sobotka (w jakiej mierze zawid przecie jako ojciec Ziggyego,
ktry sta si pomiewiskiem wrd stoczniowcw), za to stara
si spenia jako lider i gowa rodziny czonkw zwizkw zawodowych. Organizacja stoczniowcw nie tylko wpywa na jego
prac, ale take warunkuje i ksztatuje jego ycie towarzyskie
wszak portowi robotnicy dosy czsto spdzaj wolny czas
w pobliskim barze, wspominajc dawne dzieje i spoywajc napoje wyskokowe. Sobotka rzadko pokazywany jest w swoim domu rodzinnym (jego ona pojawia si jedynie przez chwil
w jednym odcinku serialu), a cae jego ycie koncentruje si wok portowych dokw. W jednym z kocowych odcinkw sezonu
2. policjantka Beatrice Beadie Russell stwierdza wprost, e
siedziba zwizku to [prawdziwy] dom Franka (odc. 11., sezon
2.).
Gdy niektrzy czonkowie jego stowarzyszenia nie maj
wystarczajcej iloci pienidzy, aby pokry codzienne wydatki,
zwracaj si do Franka po pomoc, a on nigdy nie odmawia, przy
tym czsto nie oczekuje nic w zamian. W 4. odcinku 2. serii Sobotka rozmawia ze swoim bratankiem Nickiem, ktry drwi z hojnoci wujka:
Frank Sobotka jest ostatnio pieprzonym witym Mikoajem
w dokach, nie ma co do tego wtpliwoci, w kocu ma pene
kieszenie. W odpowiedzi na zarzuty Nicka, Sobotka wyznaje:
92
Mylisz, e tu chodzi o mnie? Tu nie chodzi o mnie, Nick!

(odc. 4., sezon 2.).
Sobotka, niczym ojciec dbajcy o swoje dzieci troszczy si o robotnikw portowych, a gdy New Charles traci nog przy rozadunku w stoczni, Frank odwiedza jego rodzin i w ramach zadouczynienia wrcza onie Charlesa plik banknotw.
Warto take wspomnie, e zaangaowanie Sobotki
w dziaania przestpcze nie wynika z czystej chci zysku lub
chciwoci bohatera, ale przede wszystkim z pragnienia by chroni stowarzyszenie, ktre waciwie jest dla niego rodzin, poza
tym jego zachowanie jest podyktowane rwnie chci kultywowania pewnej tradycji. W rozmowie z Bruceem DiBiago
Frank stwierdza:
tutaj wci pytamy, kim jest twj staruszek. Pytamy o to, dopki nie mamy dzieci. Pniej pytamy, kim jest twj syn. Ale po
tym koszmarnym filmie, ktry widziaem dzisiaj, zostan tylko
roboty, molo pene robotw! Mj dzieciak bdzie mia szczcie, jeli uda mu si powbija te cyferki jeszcze przez pi lat!
Serce mi pka na myl, e nie bdzie przyszoci dla rodziny
Sobotka w tej brany (odc. 7., sezon 2.).
W obliczu postpujcej globalizacji lokalne spoecznoci

i rodziny nie maj szans na przetrwanie w takiej postaci, do jakiej byy przyzwyczajone, a utopijny projekt Franka Sobotki, polegajcy na rewitalizacji przemysu stoczniowego, jest, zgodnie
z sugesti Fredrica Jamesona, niepraktyczny i nieprawdopodobny historia [bowiem] nigdy nie zawraca, nie mona cofn
biegu czasu, a czcze marzenia Sobotki w rezultacie doprowadzaj do jego klski (Jameson 2010: 371). Tu przed mierci Sobotka czuje, e zdradzi swoich wsptowarzyszy i w akcie bezsilnoci, zwtpienia i rozpaczy stwierdza: Wiedziaem, e robi
le, ale robiem le z dobrych powodw; wmieszaem w to ca
swoj rodzin, po co? (odc. 12., sezon 2.)
David Simon w jednym z wywiadw powiedzia, e serialowy gangster Grek (w t rol wcieli si Bill Raymond) jest
przedstawicielem kapitalizmu w najczystszej postaci (ORourke 2006), co, wedug Stephena Lucasiego, mona interpretowa
jako wyraz cakowitego braku poczucia lojalnoci lub przywi93
Sonia Caputa
zania do kogokolwiek czy czegokolwiek; liczy si bowiem tylko

zysk. W tym kontekcie mona zauway, e Grek nie tylko wykorzystuje Baltimore jako kolejne miejsce, w ktrym mona szybko i atwo zarobi (Nick take stwierdza, e greccy przestpcy
s jakby globalni, a tu pod koniec sezonu uciekaj przecie
z Baltimore), ale nie licz si dla niego take wizy krwi, koligacje czy sojusznicy. W postmodernistycznym wiecie, w ktrym
najwaniejsze jest osiganie profitw, nie ma miejsca na zakadanie rodziny i gbsze uczucia. Nawet gdy Grek daje Spirosowi
do zrozumienia, e ten drugi zbyt mocno przywiza si do naiwnego Nicka i traktuje go jak syna, Spiros artobliwie odpowiada: eby mie syna, musiabym mie te on (odc. 11., sezon
2.), po czym obaj wybuchaj miechem uwiadamiajc widzom,
e aden z nich nie ma zamiaru zapuszcza korzeni; interesuj
si tylko i wycznie ochron swojego kapitau (Lucasi 2009:
146).
Pomimo tego, e zachynity szybk moliwoci zdobycia pienidzy Nick Sobotka (w tej roli Pablo Schreiber) daje si
wcign w przemyt nielegalnych dbr przez greck siatk przestpcw, robi to w konkretnym celu: chce chroni swoj rodzin
przed rozpadem i zagwarantowa jej lepszy start w przyszo;
ma przecie plany zakupu nowego domu i charakteryzuje go
silne poczucie przynalenoci do miejsca (std oko kamery wielokrotnie ukazuje modego Sobotk wpatrujcego si w doki
stoczni w Baltimore, a w jednej ze scen bohater przechadza si
ze swoj partnerk i z crk wzdu stoczni, sprawdzajc wiedz
latoroli na temat nadpywajcych statkw).
Nick jest take wiadomy wasnych, polskich korzeni
i jest dumny z bycia etnikiem. W rozmowie z Mikiem, ktry rozprowadza heroin w ssiedztwie i udaje Afroamerykanina, Nick
stwierdza:
Po pierwsze jeste biay, po drugie ja rwnie jestem biay! Nie
jestem adnym stojcym na winklu zlewajcym wszystko biaasem, ale biaasem z Locust Point z bractwa dokerw lokalu
47. Nie pracuj bez konkretnej umowy. () I rozmawiam z wychowanym na polskiej ulicy chopakiem, ktrego mama zabieraa do [kocioa] w. Kazimierza [podobnie jak mamy] innych
dzieciakw z ssiedztwa (odc. 7., sezon 2.).
94
Nick sygnalizuje w ten sposb, e mode pokolenie Polakw w Baltimore ponioso sromotn klsk nie tylko dlatego, e
przestao kultywowa tradycje starszego pokolenia polskich
Amerykanw, ale przede wszystkim dlatego, e nie udao im si
zrealizowa amerykaskiego marzenia swoich rodzicw. Nick
z pewn odraz patrzy na Biaego Mikea, ktry zapomnia, e
jako dziecko chodzi do szkoy i do polskiego kocioa w mundurku, a teraz nosi ubrania hiphopowych muzykw, usilnie starajc si wtopi w ycie czarnoskrego spoeczestwa amerykaskiego. Podczas gdy bratanek Franka do pewnego stopnia
idzie w lady swojego niezwykle aktywnego wuja, ktry staje si
dla niego autorytetem (w odrnieniu od apatycznego ojca Lou,
od 25 lat prbujcego wygra na loterii i yjcego w cieniu Franka), Ziggy6 (grany przez Jamesa Ransonea), pierworodny syn
Franka Sobotki, jest yciowym nieudacznikiem.
Daniel McNeil zauwaa, e Ziggy Sobotka przyj postaw biaego hipstera w dokach (McNeil 2009: 41); nosi koszule
w tropikalne wzory i kolorowe czapki, podkrelajc w ten sposb swj brak przynalenoci do lokalnej spoecznoci stoczniowcw, zdominowanej przez Amerykanw polskiego pochodzenia, ubranych w kraciaste koszule i sprane jeansy. Ziggy wyglda jak turysta w miejscu swojego urodzenia. Jest sfrustrowany i wyalienowany. By moe chce kultywowa dawne zwyczaje
swoich przodkw; na przykad, gdy dowiaduje si, e jego dziadek hodowa gobie, postanawia przyprowadzi do baru g na
smyczy (gwnie po to, by wzbudzi zainteresowanie swoich
kolegw) nie potrafi jednak zrozumie, e nie na tym polega
poszanowanie wizi rodzinnych stanowicych dziedzictwo przeszoci. W kocowych scenach 2. sezonu, tu po swoim aresztowaniu, wyznaje ojcu: zmczyem si byciem puent kadego
dowcipu. () Nie pynie w nas ta sama krew tato; chciabym,
eby tak byo, ale niestety nie jest (odc. 11., sezon 2.). Gdy Frank
Sobotka prbuje pocieszy syna: jeste bardziej do mnie poPierwowzorem postaci Ziggyego Sobotki by niejaki Pinky Bannon,
jeden ze stoczniowcw, ktry rzeczywicie przyprowadzi g na smyczy do
dokw portowych, podobnie jak to zrobi serialowy Ziggy (Alvarez 2004:
110).
6
95
Sonia Caputa
dobny, ni ci si wydaje, jeste Sobotk (odc. 11., sezon 2.), Ziggy odpowiada mu krtko: Im fucked is what I am (wulg. jestem pojebacem, oto kim jestem), w ten sposb jeszcze bardziej odcinajc si od swojej rodziny i podwaajc swoj rodzinn tosamo (Love 2011: 506).
Reasumujc, gwny konflikt ukazany w 2. sezonie Prawa
Ulicy to konflikt Amerykanw polskiego pochodzenia midzy ich
aspiracjami i marzeniami i niemonoci ich urzeczywistniania
na skutek czynnikw o charakterze politycznym i instytucjonalnym. Jednak istotne jest tu rwnie napicie pomidzy brutalnymi siami ekonomii a deniem do zachowania tradycyjnych
form organizacji spoecznej, poniewa dla Franka Sobotki wizy
rodzinne i lokalna spoeczno stoczniowcw stanowi form
sprzeciwu wobec praktyk wspczesnego kapitalizmu. Co wicej,
Sobotka czuje, e ma powinnoci wobec rodziny i swojego
zwizku zawodowego, i jest przywizany do ziemi/miejsca pracy/miejsca zamieszkania/stoczni, a s to cechy, ktre socjologowie czsto przypisuj potomkom polskich imigrantw w USA.
Takie jednostki jak Sobotka, pochodzce z klasy robotniczej,
w ktrej wszystkie zainteresowania oparte byy na tradycji rodzinnej i spoecznej, a caa dziaalno zaleaa od wzajemnoci
i uznania ze strony najbliszego otoczenia, nie mog przetrwa
w Nowym wiecie. Dlatego Spiros wyjania: Nikt tego nie robi
z mioci. () To Nowy wiat, Frank. Powiniene gdzie wyj
i wyda pienidze na co, czego mona dotkn, nowy samochd, nowy paszcz (odc. 9., sezon 2.).
Bibliografia:
Alvarez Rafael, 2004, The Wire, Truth Be Told, Edinburgh, London,
New York, Melbourne.
Gordon Milton, 1964, Assimilation in American Life, New York.
Herberg Will, 1983, Protestant, Catholic, Jew. An Essay in American Religious Sociology, Chicago.
Jameson Fredric, 1991, Postmodernism or, the Cultural Logic of Late
Capitalism, Durham.
Jameson Fredric, 2010, Realism and Utopia in The Wire, Criticism,
tom 52, zeszyt 3-4, s. 359-372.
Love Chris, 2011, Greek Gods in Baltimore, Criticism, tom 52, zeszyt
3-4, s. 487-507.
96
Lucasi Stephen, 2009, Networks of Affiliation: Familialism and Anticorporatism in Black and White, w: The Wire: Urban Decay and
American Television, red. Tiffany Potter, C. W. Marshall, New
York, London, s. 135-148.
McNeil Daniel, 2009, White Negroes and The Wire, darkmatter Journal, zeszyt 4, s. 39-42.
Mostwin Danuta, 1991, Emigranci polscy w USA, Lublin.
ORourke Meghan, 2006, Behind The Wire, Slate Magazine, http://
www.slate.com/articles/news_and_politics/interrogation/200
6/12/behind_the_wire.html [dostp: 20.04.2015].
Posern-Zieliski Aleksander, 1982, Tradycja a etniczno. Przemiany
kultury Polonii amerykaskiej, Wrocaw, Warszawa, Krakw,
Gdask, d.
Pula James, 1995, Polish Americans: An Ethnic Community, New York,
London, Mexico City, New Delhi, Sydney, Toronto.
Wrobel Paul, 1979, Our Way: Family, Parish and the Neighbourhood in
a Polish-American Community, Notre Dame, London.
Znaniecka Lopata Helena, 1994, Polish Americans, New Brunswick.
97
Elbieta Durys
Uniwersytet dzki
Konwencje w subie krytyki: Prawo ulicy

Abstrakt:
Prawo ulicy (wraz z Rodzin Soprano) uznawane jest za serial otwierajcy najnowszy nurt telewizji jakociowej. Wtek kryminalno-dochodzeniowy, bdcy punktem wyjcia poszczeglnych
sezonw, stanowi zaledwie kanw opowieci o problemach,
z ktrymi boryka si musi wspczesne Baltimore. Bezwzgldno, precyzja oraz ostro z jak twrcy serialu, David Simon
i Ed Burns, przedstawili sytuacj najwikszego miasta stanu Maryland, spowodowaa, e Prawo ulicy porwnuje si z wielk
XIX-wieczn literatur, ktra wysza spod pira Flauberta i Zoli.
W swoim artykule przygldam si Prawu ulicy z uwzgldnieniem
kwestii realizmu oraz uytych w nim konwencji, odnoszc si do
implikowanej przez serial krytyki polityki neoliberalnej.
Sowa kluczowe:
serial, serial amerykaski, serial policyjny, telewizja jakociowa,
Prawo ulicy, realizm
Wprowadzenie
Piszc o nowatorstwie i przeomowoci telewizji jakociowej 1,
krytycy i badacze kad nacisk na przeamywanie przez jej twrcw obowizujcych dotychczas schematw. Skupiaj si przy
tym zwaszcza na dwch obszarach. Z jednej strony, wskazuj na
wykorzystywanie elementw wzitych z innych rodzajw wy1 Posugujc si terminem telewizja jakociowa, naley pamita
o historycznej zmiennoci jego uycia. Wbrew przekonaniu wicemu go ze
zmianami, ktre dokonay si w serialach telewizyjnych na przeomie XX i XXI
wieku, czonymi z sukcesem Rodziny Soprano (19992007), termin ten uywany by ju wczeniej. W kontekcie amerykaskim o rewolucji jakociowej pisa chociaby Robert Thompson, odnoszc si do seriali, ktre pojawiy si na ekranach telewizorw w latach 80. XX wieku. Najwaniejsze przykady to: Posterunek przy Hill Street (198187), St. Elsewhere (198288), Cagney i Lacey (198188), a take Thirtysomething (198791) (Thompson 1997).
99
Elbieta Durys
powiedzi o charakterze artystycznym, uwaanych dotychczas za

bardziej prestiowe, chociaby literatury, oraz nawizywanie do
nich. Z drugiej strony, podkrelaj odejcie od wypracowanych
w telewizji formu i konwencji na rzecz bliej niedefiniowanego
realizmu2. Prawo ulicy (20022008), jeden z sztandarowych seriali telewizji jakociowej, stanowi pod tym wzgldem emblematyczny przykad. Przy czym w jego przypadku wzorce zaczerpnite z literatury czy kina potraktowane zostaj jako punkt
wyjcia do opowiedzenia o bolczkach spoeczno-ekonomicznych i problemach nkajcych jedno z wikszych miast Stanw Zjednoczonych, Baltimore.
Nobilitacja wynikajca z podobiestwa do tekstw reprezentujcych kultur wysok w przypadku Prawa ulicy dokonana
zostaje poprzez zestawienie z XIX-wieczn proz realistyczn.
Najczciej przywoywane s w tym kontekcie nazwiska Charlesa Dickensa, mile'a Zoli i Gustavea Flauberta. Podkrela si
w ten sposb epicki charakter serialu, przekrojowo i caociowo spojrzenia na dzisiejsze spoeczestwa postindustrialne.
Porwnania literackie nie ograniczaj si jednak do powieci.
W odniesieniu do postaci przedstawionych w Prawie ulicy,
szczeglnie drugoplanowych, uywa si okrelenia szekspirowskie. Najlepszym przykadem jest posta Omara Little (Michael
K. Williams) gangstera, geja i filantropa, ktry trudni si okradaniem innych gangsterw.
Drug z podkrelanych kwestii, pozwalajcych doceni
nowatorstwo i przeomowo Prawa ulicy, jest szeroko rozumiany realizm. Przegldajc wypowiedzi badaczy i krytykw, mona
pokusi si o pewn systematyzacj w tym wzgldzie. Cz
z nich rozwaa uycie tej konwencji na poziomie analitycznym,
akcentujc realizm postaci czy jzyka 3. Inni wskazuj na realizm
2 Por. chociaby teksty zawarte w tomie Wadcy torrentw. Wok

angaujcego modelu telewizji (Major, Bucknall-Hoyska 2014) czy artyku
Telewizja jakociowa (Major), ktre odwoyway si do polskich przekadw
artykuw Jane Feuer i Sarah Cardwell, zamieszczonych w tomie Zmierzch
telewizji? Przemiany medium (Bielak, Filiciak, Ptaszek 2011).
3 Koronnym argumentem na rzecz realizmu Prawa ulicy jest tematyka serialu i pojawiajce si w nim postacie. Podkrela si, e fabu zainspiroway autentyczne wydarzenia, serialowi bohaterowie mieli swoich odpo-
100
caociowej wizji spoecznej, prawd w ukazaniu bolczek

wspczesnych wysokorozwinitych spoeczestw; odwouj si
zatem do tych aspektw serialu, ktre przekadaj si na komentarz spoeczny, czyli maj bardziej syntetyczny charakter.
Blisze przyjrzenie si argumentom wskazujcym na realizm Prawa ulicy zwaszcza w kontekcie wiedzy na temat seriali telewizyjnych, kina czy literatury pozwala dostrzec pewn
ciekaw rzecz. Ot za stosowanym do powszechnie w tych
wypowiedziach pojciem realizmu stoj wypracowane na gruncie twrczoci artystycznej i czsto wykorzystywane konwencje.
Ich mnogo, rnorodno oraz zastosowane w ich obrbie
modyfikacje daj niezwyky efekt prawdy4. Ten efekt prawdy
przedstawionej rzeczywistoci, dziaajc i na sfer afektywn,
i kognitywno-intelektualn, jest tak dominujcy, e przesania
wykorzystanie owych konwencji, aczkolwiek ich obecno w serialu jest niezaprzeczalna.
W swoim artykule chciaabym pokrtce przedstawi i zanalizowa niektre z realistycznych schematw uytych w Prawie ulicy. Skupi si przy tym na dwch obszarach, najbardziej
symptomatycznych, jeli chodzi o proponowane przeze mnie
spojrzenie na ten niezwykle wielowymiarowy serial. Po pierw-
wiednikw w rzeczywistoci, a do wielu rl zaangaowano naturszczykw,

ktrzy na dodatek byli pierwowzorami niektrych postaci. Wreszcie, twrca
serialu, David Simon, przez rok blisko wsppracowa z policj, zbierajc, jako
dziennikarz The Baltimore Sun, materiay do ksiki Homicide: A Year on
the Killing Streets (1991; polskie tumaczenie: 2012). Wwczas pozna Eda
Burnsa, ktry po 20 latach pracy w wydziale zabjstw, odszed na emerytur
i rozpocz prac w szkole. Przez kolejne lata obaj prowadzili dalsze badania,
tym razem nad bied i handlem narkotykami w tym najwikszym miecie
stanu Maryland. Efektem ich wsppracy by reporta The Corner: A Year in
the Life of an Inner-City Neighborhood, wydany w 1997. W tym czasie Simon
wsppracowa przy serialach Homicide: Life on the Street (199399) oraz
The Corner (2000), powstaych na podstawie tych reportay. S to jednak co
naley podkreli argumenty zdroworozsdkowe, odwoujce si do rzeczywistoci pozaekranowej (Drygalska 2012).
4 Mimo e w potocznym rozumieniu realizm niekoniecznie wie si
z odtworzeniem rzeczywistoci spoecznej w jej istocie, wanie taki postulat
wysuwali praktycy i teoretycy programowego realizmu w powieci XIXwiecznej, zwaszcza w niemieckim obszarze jzykowym (Markiewicz 1995:
150-167).
101
Elbieta Durys
sze, jest to sposb konstruowania fabuy, po drugie konstrukcja postaci. Analizujc te obszary, nie d bynajmniej do zdekonstruowania Prawa ulicy jako serialu realistycznego, lecz raczej ustawicznie mam na uwadze zdanie Jacquesa Lacana, przywoane przez Slavoja ika w tekcie o Prawie ulicy: prawda ma
struktur fikcji (2014: 189).
Realizm fabuy
Fabua to ukad zdarze w wiecie przedstawionym utworu
epickiego, dramatycznego i filmowego, skadajcych si na koleje yciowe ukazanych postaci (Gowiski i inni 2000: 147). Powizania (i nastpstwa) midzy zdarzeniami mog mie trojakiego rodzaju charakter: czasowy, przyczynowo-skutkowy i teleologiczny (celowy). Z reguy owe powizania wystpuj cznie, tworzc swego rodzaju hierarchie, ktre przekadaj si na
rnorodno fabu. Najczciej spotykane to fabua epizodyczna (poszczeglne zdarzenia s w znacznej mierze usamodzielnione i nie tworz szeregw wyszego rzdu), fabua jednowtkowa czy wielowtkowa (Gowiski i inni 2000: 147).
W Prawie ulicy fabua jest wielowtkowa i mona w niej
wyodrbni wtki gwne i wtki uboczne. Te pierwsze rozpracowane zostaj zarwno na poziomie caego serialu, jak i poszczeglnych sezonw, bowiem kady sezon skupia si na innej
instytucji, kluczowej wedug twrcw dla zdiagnozowania
problemw, z ktrymi boryka si Baltimore i, szerzej, postindustrialne spoeczestwa w krajach Pierwszego wiata. S to kolejno: w 1. sezonie przestpczo zorganizowana bazujca na
handlu narkotykami oraz nieruchomociami; w 2. sezonie
upadek przemysu (port), bezrobocie wrd klasy robotniczej
oraz prostracja zwizkw zawodowych; w 3. sezonie prostracja policji oraz kwestia zarzdzania miastem i prowadzenia polityki z perspektywy ratusza; w 4. sezonie uwaga skupia si na
systemie szkolnictwa; w ostatnim na mediach. Kady z tych
wtkw prowadzony jest za pomoc wybranych postaci. Wtek
portowy ledzimy z punktu widzenia Franka Sobotki (Chris Bauer), szefa tamtejszego zwizku zawodowego robotnikw portowych; wtek ratusza najpierw poprzez walczcego o stoek
burmistrza, a nastpnie piastujcego t funkcj Tommyego Carcettiego (Aidan Gillen) itd. Wtki uboczne rwnie wprowadza102
ne s i rozpracowywane z wykorzystaniem poszczeglnych postaci.

Co charakterystyczne, twrcy dziel uwag pomidzy
rne grupy spoeczne, przedstawiajc nie tylko mechanizmy
dziaania instytucji i proces decyzyjny, ale rwnie skutki, jakie
one nios dla zwykych ludzi. Wykorzystanie policyjnego serialu
telewizyjnego5 jako punktu wyjcia do nakrelenia tak szerokiego fresku spoeczno-obyczajowego dotychczas nie miao miejsca. Twrcy w sposb niezwykle przemylany wykorzystali
w tym celu nie tylko sposb prowadzenia zdarze, ale te inne
konwencje wprowadzone na szersz skal wraz z popularyzacj
realistycznej powieci XIX-wiecznej. Powrmy jeszcze na chwil do nich.
Literatur realistyczn 2. poowy XIX wieku kojarzy si
przede wszystkim z nazwiskami Flauberta, Balzaka oraz Zoli (tego ostatniego czciej z naturalizmem). Henryk Markiewicz
zwraca jednak uwag na zrnicowane rozumienie realizmu
i naturalizmu na Starym Kontynencie (1995: 120-184). Z reguy
refleksj uprawian we Francji w tym okresie uznaje si za dominujc, przyjmujc tamtejsz perspektyw6. Powie, jako
forma fabularna, zostaa wysunita na pierwszy plan. Preferencja wzgldem wielowtkowych i monumentalnych opowieci
zbiega si z zainteresowaniem klasami niszymi i masowymi
ruchami spoecznymi. Ostateczne odrzucenie zasady decorum
pozwolio skierowa uwag na obszary ycia ludzkiego dotychczas w literaturze nieeksplorowane. Tak zwane dokumenty
ludzkie miay prowadzi do szerszej refleksji dotyczcej ycia
spoecznego i funkcjonowania klas podporzdkowanych. Dominacja mimetyzmu na poziomie oddania rzeczywistoci, wzmocniona dopuszczaniem rnych, umotywowanych treciowo, odmian jzyka oraz odwzorowywaniem realiw obyczajowych,
5 Jako jeden z emblematycznych przykadw amerykaskiego serialu

telewizyjnego analizuje Prawo ulicy Sue Turnbull, kontrastujc go z franczyz
CSI (2014: 87-94).
6 Na niej te poprzestan, odsuwajc na plan dalszy refleksj dotyczc powieci realistycznej uprawian w Wielkiej Brytanii, Rosji czy Niemczech. Rnorodno i zniuansowanie tych bada oddaje Henryk Markiewicz
(1995: 120-184).
103
Elbieta Durys
bya uzasadniana koniecznoci przestrzegania zasad naukowego obiektywizmu, ktrym hodowa miaa wczesna literatura
(Gowiski i inni 2000: 462). Ten scjentyzm jak to okrela
Markiewicz wychylony [winien by E. D.] ku neoplatonizmowi. Powie bowiem miaa () przynosi prawd nie tylko zjawiskow, ale esencjaln (1995: 123), oddajc, o czym czsto si
zapomina, rwnie istot opisywanych procesw spoecznych
i zjawisk.
Dwie kwestie z perspektywy Prawa ulicy okazuj si
istotne bohatera i narratora. Rola i pozycja wszechwiedzcego
narratora zostaa w XIX-wiecznej powieci realistycznej zdecydowanie ograniczona. Komentarz odautorski uznawany by za
anachronizm; od narratora coraz czciej oczekiwano wycznie
prezentowania zdarze i przyjmowania (wraz z jego ograniczeniami) punktu widzenia postaci. Zmianie rwnie uleg sposb
postrzegania i konstruowania bohaterw. Unikano postaci o ponadprzecitnych cechach, skupiajc si na zwykych ludziach.
W ich charakterystyce motywacj psychologiczn rwnowaya,
bd nawet przewaaa, motywacja spoeczna deterministyczne postrzeganie postaci sprawio, e w opisie bohatera kadziono nacisk na ksztatujce jego postpowanie czynniki rodowiskowe (Markiewicz 1995: 125-128; Gowiski i inni 2000: 334336).
W Prawie ulicy uwidoczni si szereg cech emblematycznych dla realizmu i naturalizmu jako prdw literackich. Co wicej, potraktowane zostay jako elementy nobilitujce serial
i wiadczce o jego przeomowoci. Fabua, jak ju wspomniaam, jest rozbudowana i wielowtkowa. Wielokrotnie podkrelano jej zwizek ze schematami telewizji jakociowej. Nie da si
oglda Prawa ulicy wyrywkowo, opuszczajc jakie odcinki bez
szkody dla wiedzy o tym, co si ju stao. Poszczeglne elementy
fabuy wprowadzane s stopniowo i maj bardzo duy wpyw na
waciw rekonstrukcj i zrozumienie tego, co si wydarzyo
i dzieje. Dotychczasowe seriale telewizyjne, nawet jeli inwestoway w wtek gwny (tzw. story arc), konstruujc go skupiay si przede wszystkim albo na yciu prywatnym bohaterw, albo rozwijay jaki bardziej oglny temat. Ten pierwszy przypadek to Nowojorscy gliniarze (19932005), drugi za to Miami
Vice (198490), w ktrym gwni bohaterowie pracuj w wy104
dziale narkotykowym i zmagania z narkotykowymi bossami

tworz przewijajcy si przez wszystkie sezony wtek gwny
serialu. Oparcie poszczeglnych odcinkw na schemacie: przestpstwo popenione i ujawnione poszukiwanie sprawcy ustalenie sprawcy i schwytanie go, pozwalao oglda poszczeglne epizody bez uszczerbku dla zrozumienia caoci.
Poza tym, jeeli w wczeniejszych serialach wystpowa
bardziej rozbudowany wtek gwny, konstruowany by na zasadzie koncentrycznej. Dany problem powraca w wielu odcinkach w rnych odsonach, a dodatkowo dochodzio do powtrze (bohater by zmuszony opowiedzie komu o tym, co si
wczeniej wydarzyo), std nietrudno byo zrekonstruowa
cz fabuy, nawet jeli nie widziao si danego odcinka, i ledzi dalszy rozwj wypadkw bez utraty orientacji w caoci.
Mona rwnie byo przecza si pomidzy dwoma rnymi
stylami odbioru: pierwszy polega na przyjemnoci czerpanej
z rozwizania kryminalnej zagadki przedstawionej w danym
odcinku (czyli oparcie na schemacie kryminalnym); drugi by
zakotwiczony w ledzeniu wtku gwnego, czyli na przykad
wtku obyczajowego relacji pomidzy Cagney a jej mem i dziemi w serialu Cagney i Lacey (198188).
Prawo ulicy w sposb otwarty i ostentacyjny zrywa z tym
schematem. Wtek gwny rozwija si stopniowo i powoli. Kluczy i nieustannie przemieszcza si pomidzy wtkami pobocznymi. Wtki, jak ju wspomniaam, powizane s z poszczeglnymi
postaciami, a kady z 5 sezonw podporzdkowany jest innej
instytucji. 1. sezon zdecydowanie wpisuje si jeszcze w schemat
kryminalny i wykorzystuje elementy konwencji wypracowanej
zwaszcza w obszarze kina kryminalnego, a w szczeglnoci kina
policyjnego. W kolejnych odcinkach pokazany zostaje z jednej
strony wiat imperium narkotykowego stworzony i kontrolowany przez Avona Barksdalea przy pomocy Stringera Bella,
a z drugiej strony instytucja policji. Cho narracja odsania oba
wiaty, to duo czciej przyjmujemy perspektyw prbujcych
rozpracowa imperium funkcjonariuszy, krok po kroku ujawniajc przemylane zasady jego funkcjonowania. Wejcie w wiat
baltimorskiej policji pozwala z kolei odsoni patologi jej funkcjonowania: od oparcia jej zasad na statystykach, po brak zaangaowania samych funkcjonariuszy. Owo ledzenie przysania
105
Elbieta Durys
w duej mierze wykorzystan konwencj. Wbrew klasycznej

policyjnej formule, w Prawie ulicy nie chodzi bowiem o to, by
ustali, kto to zrobi (kto popeni przestpstwo cho pocztkowo ch ustalenia, kto stoi za imperium narkotykowym, zaprzta nowo utworzon jednostk), ale jak go zapa 7.
Jeszcze jednym wanym kontekstem dla odmiennego
spojrzenia na wykorzystanie konwencji w Prawie ulicy jest niezwyka popularno opowieci sieciowych (networking narratives) w kinie zarwno artystycznym, jak i gwnego nurtu. David Bordwell zauwaa, e cho wczeniej pojawiay si tego typu
formy. Wymienia tu chociaby Nashville (1975) Roberta Altmana i serial policyjny Hill Street Blues (198187) to obecna moda na opowieci sieciowe rozpocza si w latach 199394 wraz
z premier takich filmw, jak Na skrty (1993) Roberta Altmana,
71 fragmentw (1993) Michaela Hanekego, Exotica (1994) Atoma Egoyana, Chunking Express (1994) Wong Kar-waia oraz Pulp
Fiction (1994) Quentina Tarantino, i trwa nieprzerwanie. Tylko
w 2005 roku w rnych czciach wiata powstao 21 tego rodzaju filmw, ktre zostay wprowadzone na rynki midzynarodowe.
Cech wyrniajc opowieci sieciowe jest wielowtkowo budowana w oparciu o szereg rwnoznaczcych dla narracji postaci. Charakteryzujc je, Bordwell (2008: 199) stwierdza:
Niektrzy d do osignicia swoich wasnych celw, inni nie
maj celw w ogle. Niezalenie od tego, czy postaci znaj si
czy s sobie obce, zamieszkuj mniej wicej jedno uniwersum
czasowo-przestrzenne i mog wchodzi z sob w interakcj
w okrelonych sytuacjach. Ich linie akcji si zazbiaj albo jedna z drug, albo wszystkie z wszystkimi. Czasami te zazbienia
wynikaj z wczeniejszych ustale czynionych przez postacie
(umwione spotkania lub ustalone terminy), czciej jednak
zdarza si, e o ich zazbieniu decyduje przypadek. W tym
To jak go zapa (rwnie nie novum), odnosi si nie tylko do zdobywania dowodw, ale rwnie do obchodzenia policyjnych przepisw, ktre
utrudniaj moliwo ujcia przestpcw, o czym ci ostatni wietnie wiedz.
Wicej na ten temat pisz w ksice Amerykaskie popularne kino policyjne
w latach 19702000 (Durys 2013: 107-108).
7
106

wiecie zdarza si, e wczeniej niepowizane z sob postacie
spotykaj si wanie przez przypadek.
Mona w tym miejscu doda, e zmienia to i ich losy, i bieg zdarze.

Prawo ulicy wydaje si w tym wzgldzie naladowa filmowe opowieci sieciowe. Wielo protagonistw i ich zmieniajca si wano na poszczeglnych etapach opowieci; unikanie
redundancji, przekadajce si na konieczno albo uwanego
ledzenia wszystkich odcinkw kadego z sezonw, albo ich powtrnego ogldania; czsty brak bezporedniego powizania
pomidzy poszczeglnymi wtkami; precyzja w konstruowaniu
opowieci zarwno na poziomie poszczeglnych wtkw, jak
i stylistyczno-formalnym; skonno do koczenia danej historii
w sposb nieoczekiwany, ktry nie przynosi rozwizania narosych problemw; wszechwiedzca narracja, prowadzca widza
do zaprojektowanych gbszych znacze, ktre tworz nadbudow w stosunku do poszczeglnych wtkw to wszystko elementy oswojone przez widzw dziki znajomoci wspczesnego kina fabularnego, zwaszcza tzw. kina festiwalowego, odwoujcego si czsto do modelu opowieci sieciowych.
Typowe dla opowieci sieciowych, nadbudowujce si
ponad caoci tekstu, znaczenia wydaj si szczeglnie interesujce w kontekcie zderzenia realizmu z konwencj. Wspomniane przeze mnie we wstpie uznanie ze strony krytykw wynikajce z szeroko rozumianego realizmu Prawa ulicy, nie wyczerpuje bogactwa serialu. Fredric Jameson bada go pod ktem
elementw utopii, ktre daj si zauway w poszczeglnych sezonach, dowodzc tym samym, e twrcy nie ograniczyli si do
krytyki spoecznej, ale wpisali w serial sugestie pewnych projektw o zdecydowanie lewicowej proweniencji. W swoim komentarzu do artykuu Jamesona, Slavoj iek podkrela jednak utopijny w stereotypowym sensie, czyli, jak pisze, niepraktyczny
i nieprawdopodobny wymiar tych projektw. S to kolejno:
gest buntu wzgldem przeoonych wykonany (i nieustannie ponawiany) przez Jimmyego McNultyego oraz dziaanie zespou,
ktry wsptworzy (kolejne sezony); przedsiwzita przez
Franka Sobotk prba odbudowy i rewitalizacji portu w Baltimore (sezon 2.); dobro rodziny, do ktrego odwouje si matka
107
Elbieta Durys
DAngelo (Michael Hyatt), powstrzymujc syna przed skadaniem zezna (rwnie sezon 2.); eksperyment ze stref wolnego
handlu narkotykami (Hamsterdam) autorstwa majora Colvina
(Robert Wisdom) (sezon 3.); przyja midzy Stringerem Bellem
(Idris Elba) i Avonem Barksdaleem (Wood Harris) (rwnie
sezon 3.); eksperyment szkolny Pryzbylewskiego (Jim TrueFrost) w sezonie 4., polegajcy na odejciu od stanowych i federalnych form oceniania uczniw (iek 2014: 174-177).
Co szczeglnie istotne, w toku swojego rozumowania iek dowodzi, e projekty te sprowadzaj si do potwierdzenia
funkcjonowania przedstawionego w Prawie ulicy systemu wadzy. Jakikolwiek opr bowiem czy to w formie buntu, czy teorii
krytycznej z gry niejako wpisany jest w ten system. Odwoujc si do ustale Michela Foucaulta, soweski filozof stwierdza:
wadza i opr s ze sob powizane () wadza z gry podporzdkowuje sobie opr, tak e mechanizmy wadzy dominuj na
caym polu i stajemy si podmiotami wadzy wanie wtedy, gdy
si jej opieramy (2014: 194). I w tym miejscu dochodzi zatem
do wykorzystania konwencji poprzez wprowadzenie jednostki
buntujcej si wobec systemowi wadzy twrcy Prawa ulicy
przywoali i zreaktualizowali emblematyczny dla kultury amerykaskiej, a w szczeglnoci dla kina, model. Podway istniejcy system poprzez gest sprzeciwu lub oporu moe tylko jednostka.
O ile jednak w kinie opowiadajce o tym historie koczyy
si w momencie (nawet chwilowego) triumfu pojedynczego bohatera, o tyle w Prawie ulicy David Simon poszed dalej i pokaza
daremno tego gestu. To tak, jakby zestawi ze sob wszystkie
czci Brudnego Harryego, wysuwajc na plan pierwszy kwesti
trwaoci policyjnych struktur, w ktrych funkcjonuje inspektor.
Wedug ika, jako gest radykalnego zerwania moe by odczytana dopiero ostatnia scena 5. sezonu Prawa ulicy, gdy McNulty
odchodzi z policji. Wsiada wwczas do samochodu i, jak mwi,
jedzie do domu. Zatrzymuje si po drodze na chwil. Tej scenie
towarzysz montowane rwnolegle ujcia i fragmenty scen z poprzednich odcinkw. Dom, do ktrego zmierza McNulty w tej
scenie, iek traktuje jako wycofanie do sfery prywatnej i pozostawienie systemu samemu sobie. Dopiero porzucenie roli buntownika i przyjcie pozycji zdystansowanego obserwatora spo108
wodowa moe zmian w samym systemie wadzy: odpowied

wydaje si oczywista, cho niezgodna z intuicj: jedynym sposobem, eby system przesta dziaa, jest zaprzestanie oporu wobec niego (2014: 197). Nadwyka, ktr system tak czy inaczej
produkuje, doprowadzi z czasem do przemiany (194-203).
Odnosz wraenie, e soweski badacz zbyt szybko zdystansowa si od ustale Jamesona. Kwestia buntu wobec systemu wadzy jest w Prawie ulicy nieco bardziej skomplikowana
i wie si z poszczeglnymi postaciami. Ta hipoteza pozwoli
nam przej do wskazanego wczeniej realizmu postaci, nadbudowanego ponad pewnymi konwencjami. Na zakoczenie jednak powrc do ukazania moliwego buntu wzgldem systemu
za porednictwem sportretowanych w serialu jednostek.
Realizm postaci
Fabua jest zazwyczaj niezwykle silnie powizana z postaciami.
Zdarzenia, ktre j tworz, maj niemal z definicji przeoy si
na przedstawienie kolei losw, w szczeglnoci gwnego bohatera lub bohaterw. W realistycznej literaturze XIX-wiecznej
bohater bardzo si uniezaleni od narratora, przy jednoczesnym wyranym powizaniu z rzeczywistoci zewntrzn,
szczeglnie spoeczn, w jego konstrukcji. Darwinizm, ktry odcisn swoje pitno zwaszcza na powieci naturalistycznej, skania do podkrelania motywacji biologicznych w jego dziaaniu.
Bohater czsto nie by w stanie uwolni si od cicego nad nim
fatum, na ktre skaday si okolicznoci zewntrzne, w ktrych
zosta uksztatowany, ale te pewne instynkty i uwarunkowane
nimi postawy. Dostp do psychiki bohatera dziki spersonalizowaniu narracji oraz przedstawianiu postaci w specyficznych yciowych sytuacjach poprzez reakcje, dziaanie, zachowania
i wypowiedzi z jednej strony wiadczy o wykorzystaniu subiektywizacji, z drugiej jednak dostarcza pewnej dozy obiektywizmu; posta przemawiaa swoim gosem, a nie za porednictwem narratora, ktry od razu mg wyjani jej motywacj i postpowanie oraz skomentowa rozgrywajce si zdarzenia.
Podobn koncepcj przedstawiania postaci przyjli twrcy Prawa ulicy. Wieloci wprowadzonych postaci towarzyszy
umiejtne personalizowanie narracji. Nie wszystkim postaciom
powica si jednakow ilo czasu i uwagi, ale gdy tylko si po109
Elbieta Durys
jawiaj, narracja staje si spersonalizowana, przyjmujc konsekwentnie ich perspektyw i ogniskujc si na sytuacji, w ktrej
uczestniczy dany bohater. Tak jest z postaciami wystpujcymi
we wszystkich sezonach (chociaby Jimmym McNultym, Kim
Greggs [Sonja Sohn], Bubblesem [Andre Royo] czy prokurator
Rhond Pearlman [Deirdre Lovejoy]), postaciami wystpujcymi
na jednym z gwnych planw w danym sezonie (Stringer Bell,
Frank Sobotka) czy postaciami pokazanymi w kilku zaledwie
scenach (matka Namonda Bricea, ktra wymusza na synu zaangaowanie si w handel narkotykami, gdy ojciec znalaz si
w wizieniu w 4. sezonie serialu). Nie chc tu przesdza, w jakim stopniu mona to uzna za element konwencji, a w jakim za
wyraz realizmu. Chciaabym jednak zwrci uwag na inne
konwencjonalne elementy z obszaru konstrukcji postaci. Wikszo z nich, jak si wydaje, zapoyczona zostaa z kina policyjnego. Jednym z nich jest bez wtpienia posta zacietrzewionego
gliniarza.
Zacietrzewiony glina stanowi wyrnik kina policyjnego,
jego nieodczny element, mimo zmieniajcych si wraz z upywem czasu innych kwestii. Jest to biay, heteroseksualny
mczyzna w rednim wieku. Wyrniajce go zacietrzewienie
polega na nieprzejednaniu wobec przestpcw, ktrych tropi
bez wzgldu na okolicznoci i koszty. Rzadko kieruje si liter
prawa, opierajc si na wasnym, wewntrznym odczuciu sprawiedliwoci. Niezwykle wan cech jego zachowania jest niech wzgldem przeoonych, zwaszcza tych, ktrzy angauj
si w rozgrywki na poziomie wadzy i zalenoci. Gardzi nimi
i w sposb jawny potrafi wystpi przeciw nim, nie baczc na
ewentualne konsekwencje. O ile zacietrzewiony glina jest nieprzejednany i z elazn konsekwencj dy do raz obranego celu
wyeliminowania gronych przestpcw, o tyle w yciu prywatnym nie potrafi wywiza si z adnej obietnicy. Nie jest te
w stanie wytrwa duej w zwizku, nieustannie zawodzc on
czy partnerk oraz dzieci (Durys 2013: 18, 83).
Posta zacietrzewionego gliny najpeniej zostaa wykorzystana do charakterystyki jednej z gwnych postaci Prawa
ulicy, Jimmyego McNultyego (Dominic West). Zarwno w yciu
osobistym, jak zawodowym stanowi on emblematyczne uosobienie jej cech. Amerykanin irlandzkiego pochodzenia ze skon110
noci do alkoholu, ktra naturalnie przekada si na problemy

w pracy, ale przede wszystkim suy rozadowaniu nagromadzonych w nim emocji i prowadzi do konfliktw maeskich. Gdy
rozpoczyna si serial, McNulty, na danie ony zmczonej jego
pijastwem, promiskuityzmem i lepym oddaniem pracy, wyprowadzi si z domu i przepeniony gorycz stara si zapanowa nad now sytuacj. Bezskutecznie. Przez 3 kolejne sezony
bdzie si boryka ze swoj niedajc si poskromi natur.
W sezonie 4. uda mu si wreszcie przesta pi i stworzy dom
z poznan podczas pracy nad ledztwem w 2. sezonie policjantk z portowego posterunku. Co symptomatyczne, tracc status
zacietrzewionego gliniarza, McNulty zostanie zdecydowanie odsunity na plan dalszy opowiadanej historii. Powrci dopiero
w 5. sezonie, gdy destrukcyjne instynkty znw zatriumfuj.
O ile bycie zacietrzewionym gliniarzem negatywnie rzutuje na relacje rodzinne, nie pozwalajc bohaterowi stworzy na
trwae domu, w paradoksalnie pozytywny sposb przekada si
na ycie zawodowe. Krnbrno i brak subordynacji, wynikajce
z niechci do podporzdkowania si panujcemu w policji status
quo, prowadz do wyznaczonego przez bohatera celu. Przy czym
prostracja policji jako instytucji, jak w kinie policyjnym, wynika
ze zbytniego uwikania w polityk przeoonych, niechci do podejmowania ryzyka, infiltracji ze strony przestpcw, niedopasowania przepisw i norm prawnych do dynamiki sytuacji spoecznej i kulturowej oraz chronicznego niedofinansowania.
W Prawie ulicy dochodzi do tego jeszcze jedna choroba, ktr
precyzyjnie wychwyci Baej Hrapkowicz (2011: 178-187)
podporzdkowanie statystykom wykrywalnoci i uzalenienie
od spektakularnych sukcesw, ktre obwieci mona w mediach, posugujc si nimi jako kart przetargow w podtrzymywaniu status quo. McNulty z typow dla zacietrzewionego gliny
przenikliwoci dostrzega bolczki systemu. Na wszystkie moliwe sposoby stara si w 1. sezonie nie dopuci do zamknicia
ledztwa w sprawie imperium narkotykowego Avona Barksdalea poprzez prowokacj lub kontrolowany zakup, co skutkowaoby doprowadzeniem przed oblicze sprawiedliwoci jedynie
drobnych handlarzy. Jego pocztkowo niezaplanowana rozmowa z sdzi Phelanem (Peter Gerety) przeradza si w trwa
strategi podwaania i obchodzenia wysikw przeoonych
111
Elbieta Durys
zmierzajcych do jak najszybszego wysania sprawy ad acta.

W ostatnim sezonie McNulty posuwa si nawet do sfabrykowania sprawy rzekomego seryjnego mordercy, przekraczajc cienk granic, dzielc idealizm od obsesji. Jak typowy zacietrzewiony glina, McNulty ma zarwno kumpla-Afroamerykanina, jak
i doppelgngera8.
Konstrukcj wiata przedstawionego w 1. sezonie, opierajc si na zestawieniu i rwnolegym prowadzeniu historii
ledztwa i historii imperium narkotykowego Avona Barksdalea,
cechuje dwjkowe zestawienie postaci z wykorzystaniem charakterystycznej dla kina policyjnego figury doppelgngera. Po
raz kolejny w tym miejscu twrcy serialu sigaj do konwencji
wypracowanych na gruncie kina, uywajc jej w sposb zniuansowany do opowiedzenia swojej historii. Na kwesti dwjkowego zestawienia postaci w serialu zwrci uwag Fredric Jameson
(2014). W 1. sezonie schemat ten ujawnia si z ca moc, gdy po
stronie policji wyrnieni zostaj Jimmy McNulty i Lester Freamon (Clarke Peters), tworzc par o dopeniajcych si kompetencjach, za po stronie imperium narkotykowego Stringer Bell
i Avon Barksdale. Jameson ze szczeglnym zainteresowaniem
przyglda si Freamonowi, twierdzc, e posta ta zawiadcza
o pewnym przewartociowaniu, ktre dokonao si w konstrukcji postaci policjanta:
geniusz postaci Lestera Freamona polega nie tylko na rozwizywaniu problemw w pomysowy sposb, ale take na przeniesieniu punktu cikoci z instynktu detektywistycznego na
fascynacj zagadnieniem konstrukcji i moliwociami rozwizywania zagadek za pomoc fizyki czy inynierii, ktrym zdecydowanie bliej do rzemiosa ni do abstrakcyjnej dedukcji
(Jameson 2014).
Podobnie jest po drugiej stronie. Posta Stringera Bella wskazuje

na przemiany, ktrym podlega wiat przestpczy, reorganizujc
si na wzr przedsibiorstw dziaajcych na rynku w systemie
kapitalistycznym.
Doppelgnger jest figur mrocznego sobowtra, odwrotnoci gwnego bohatera, niezwykle czsto wykorzystywan w konstrukcji postaci
w kinie policyjnym (Durys 2013: 112-119).
8
112
Poszczeglne historie wi si cile z wybranymi postaciami, etosem, ktry nimi kieruje lub, wrcz przeciwnie, zem,
ktre je przepenia. Kiedy znikaj (zostaj zamordowane lub
rozmylnie wycofuj si do sfery ycia prywatnego) natychmiast
pojawia si posta, ktra przejmuje ich rol, zapeniajc pozostawion przez nie pustk. Kiedy Jimmy McNulty odrzuca swj
dotychczasowy styl ycia i staje si odpowiedzialnym ojcem
i partnerem, Kima Greggs zatraca si w roli zacietrzewionego
gliny doprowadzajc do ruiny swj zwizek. Kiedy Avon Barksdale zostaje skazany, a Stringer Bell zamordowany, i nie ma kto
pilnowa imperium, ktre stworzyli, na scenie pojawia si Marlo
Stanfield (Jamie Hector), ktry przejmuje handel narkotykami
w tej czci Baltimore. Kiedy Omar Little, ktrego boj si wszyscy, cznie z bezwzgldnym Stanfieldem, zostaje przypadkiem
zabity, Michael Lee (Tristan Wilds) staje si nemesis krcym
po osiedlu. Kiedy wreszcie Bubbles wydobywa si z naogu narkotykowego i odbudowuje relacje rodzinne z siostr, jego alter
ego na osiedlu staje si Duquan Dukie Weems (Jermaine Crawford). W ten sposb twrcy serialu z jednej strony wskazuj na
moliwo zmiany (odczytany przez Jamesona utopizm), z drugiej dowodz przedziwnej trwaoci istniejcego status quo.
Jamesonowski utopizm czy postulowana przez ika moliwo wprowadzenia zmian w systemie wadzy wie si cile
z dziaalnoci poszczeglnych postaci i etosem, ktrym si kieruj Jimmy McNulty dy do rozpracowania handlu narkotykami, Frank Sobotka chce uratowa port, a tym samym miasto,
matka DAngelo ma na wzgldzie dobro rodziny. Jameson wskazuje na pozytywny wymiar ich dziaa, mimo faktycznych niepowodze. iek z kolei dowodzi, e opr bohaterw Prawa ulicy w rzeczywistoci wpisany jest w system wadzy i jego ujawnienie prowadzi do podtrzymania systemu, przeciw ktremu
wymienione postacie wystpuj w imi wyznawanego przez
siebie etosu. Jak ju pisaam, iek podkrela, e ani otwarte wystpienie przeciw systemowi wadzy, ani wyranie krytyczne
nastawienie wobec niego nie sprawi, e zostanie on obalony.
System upadnie tylko wwczas, gdy pozostawi si go samemu
sobie. Produkuje bowiem nadwyk, ktra skumulowana, prowadzi do jego zaamania.
113
Elbieta Durys
Cho iek dowodzi tej tezy w niezwykle byskotliwy sposb, nasuwaj mi si jednak pewne wtpliwoci. Przygldajc si
poszczeglnym postaciom stawiajcym opr systemowi i jego
wewntrznej logice rozwoju, oczywicie mona zauway, e
wszystkie ponosz porak co potwierdzaoby tez soweskiego filozofa. Jednak sprawa bdzie wygldaa inaczej, jeli jako dodatkowe kryterium oceny dziaa przyjmiemy intencje
podmiotu oraz sposb podejcia i realizacji przyjtego celu. Cel
Franka Sobotki uratowanie portu i praca dla setek osb przy
przeadunku jest jak najbardziej szczytny, jednak stara si on
osign go wsppracujc z przemytnikami i handlarzami narkotykw i kobiet. Wprowadza te autokratyczny system zarzdzania, kierujc si rwnie innymi ni dobro wsplnoty kryteriami. Co ciekawe, w serialu zasygnalizowana zostaje prcz
neoliberalnej w swej istocie opcji sprzedania portu inwestorom
i przerobienia go na lofty inna moliwo. Do Baltimore przyjedaj pracownicy z portu w Rotterdamie jednego z najwikszych i najbardziej znaczcych portw w Europie. Sobotka nie
wykazuje jednak wikszego zainteresowania zastosowanymi
przez nich rozwizaniami. I przegrywa jako osoba (zostaje zamordowany, a jego nagie ciao wyowione zostaje z jednego z akwenw), ale take jako rzecznik pewnego projektu. Ostatecznie
pomys uratowania portu i miejsc pracy uznany zostaje za
mrzonk yjcego przeszoci umysu; port zostaje zamknity,
a na jego miejsce pojawia si przestrze rekreacyjna oraz lofty
dla najzamoniejszych.
Podobnie jest w przypadku Jimmyego McNultyego i jego
ide fixe. Mczyzna sprzeciwia si dziaaniom policji, majcym
na celu wyapanie drobnych handlarzy narkotykw przy wykorzystaniu prowokacji policyjnej. Polityka pozornych dziaa,
przynoszcych szybkie efekty, ktrymi mona pochwali si
podczas konferencji prasowej i wpisa w statystyki wykrywalnoci, jest niezgodna z wyznawanymi przez niego zasadami. Kiedy w 1. odcinku 1. sezonu serialu intuicyjnie wyczuwa, e za
spraw zabjstwa czowieka i zmian zezna przez jednego
z kluczowych wiadkw kryje si co powaniejszego, nie tylko
chce dociec prawdy, ale te nie waha si zaryzykowa swojej policyjnej kariery, wystpujc przeciwko swoim bezporednim
przeoonym. Mimo konsekwentnego budowania i podtrzymy114
wania sympatii wzgldem jego postaci niemal w caym serialu

(moe poza odcinkami, gdy finguje spraw seryjnego mordercy,
fabrykujc dowody), McNulty nie odnosi zwycistwa ani faktycznego, ani moralnego. Wrcz przeciwnie wzbudza coraz
wiksz irytacj i niech, gdy popenia wci te same bdy,
a jego gest odejcia z policji jest raczej wyrazem saboci.
Inaczej rzecz si ma w przypadku dwch kolejnych postaci z grona Jamesonowskich utopistw majora Colvina i Lestera Freamona. Colvin widzi pogarszajc si sytuacj mieszkacw dzielnicy, wynikajc z rozprzestrzeniania si handlu
narkotykami, i prostracj systemu w obliczu coraz potniejszych przestpcw. Przybity niechci przeoonych do angaowania si w rozwizania o charakterze systemowym oraz
zdegustowany polityk podkrcania statystyk, major postanawia utworzy w podlegajcej mu dzielnicy stref wolnego handlu narkotykami. Eksperyment cho niezgodny z prawem
przynosi spektakularne rezultaty. Przestpczo wynikajca
z porachunkw gangw i walk o teren spada, przynoszc niezwyk satysfakcj niewiadomym przyczyn przeoonym.
Wzrasta, co waniejsze, poczucie bezpieczestwa wrd mieszkacw po raz pierwszy od lat dzieci bawi si przed domami,
a ich rodzice mog siedzie spokojnie przed drzwiami na schodach, w wietle zachodzcego soca. I cho eksperyment szybko
zostaje przerwany, a major Colvin przykadnie ukarany, jego
sukces obnaa fasz prowadzonej obecnie polityki antynarkotykowej oraz wspierajcej j wojennej retoryki.
Podobnie rzecz si ma z moe mniej spektakularnym, ale
rwnie bezlitosnym w demaskowaniu systemu wadzy, eksperymentem Freamona. Cichy i wycofany mczyzna, ktry pocztkowo tylko przyglda si dziaaniom McNultyego, formuuje
w pewnym momencie, jak si okazuje, niezwykle wywrotowy
cel. Podczas jednej z rozmw (sezon 1., odcinek 9.) stwierdza:
Jeli bdziesz tropi narkotyki, dorwiesz narkomanw i drobnych handlarzy. Jeli zaczniesz tropi pienidze, nie wiesz, do
cholery, gdzie ci to zaprowadzi, domylajc si, e prawdziwych winnych mona znale wrd czonkw wadz i establishmentu.
115
Elbieta Durys
Zakoczenie
W ksice Film faktw i film fikcji. Dialektyka postaw i poetyk
twrczych, Alicja Helman zwrcia uwag na opozycje wewntrzne ksztatujce rozwj sztuki filmowej (1977: 5). Przygldajc si bliej dominujcym w poszczeglnych okresach diachronii rozwojowej kina sposobom mylenia o tym medium
w kontekcie jego relacji do rzeczywistoci, ale rwnie praktykom twrczym wielkich mistrzw, ktrzy jak wwczas jeszcze
powszechnie sdzono przyczyniali si do zmian i postpu w historii kina, zwrcia uwag na pewne twrcze napicie pomidzy dwiema przeciwstawnymi sobie postawami. Z jednej strony
mamy tytuowy film faktw, czyli praktykw i teoretykw wierzcych w kino jako medium moliwie najblisze rzeczywistoci
i z tego czerpice swoj si, z drugiej strony rzecznikw wykorzystywania tych elementw medium, ktre mog podkreli
jego kreacyjny wymiar, w ten sposb oddajc prawd o istocie
rzeczywistoci czy mechanizmach ni rzdzcych (lub cokolwiek
innego zalenie od koncepcji kina przyjtej przez twrcw).
Dalej Helman pisze, e rozwj techniczny oraz widoczna w historii kina tendencja do pogbiania wraenia realizmu poprzez
wykorzystywanie coraz to nowych rodkw i chwytw stylistycznych, nie prowadzi do odrzucenia filmu fikcji. Komentujc
przeom zwizany z refleksj Andr Bazina zauwaa:
Nowa technika nie wypara starej, nie rozwijay si te one
niezalenymi od siebie odrbnymi nurtami, lecz po prostu ulegy integracji. Twrcy posuguj si nimi niezalenie od postawy wiatopogldowej lub estetycznej (1977: 96).
Badacze telewizji czsto podkrelaj jej odmienno od

medium filmowego. Thomas Elsaesser i Malte Hagener zwracaj
uwag na to, e mylenie o kinie jako o oknie skontrastowane
z myleniem o kinie jako o ramie (metaforyczne rozrnienie
filmu faktw i fikcji) stanowi jedn z moliwych opcji, obok szeregu innych (2015: 9-23). Wreszcie zarzucono rwnie postrzeganie historii kina w kategoriach rozwoju zmierzajcego od
okresu prymitywnego do pewnej bliej nieokrelonej peni, po
ktrej nastpi musi nieuchronny zmierzch. Jednak wci widoczna jest pewna skonno twrcw filmowych, obecnie rwnie i tych eksplorujcych obszar telewizyjnych seriali, do po116
szukiwania wsplnego jzyka z widzami poprzez prb jak najwierniejszego oddania rzeczywistoci. Rozwj techniczny
i moliwo coraz dokadniejszego pokazania wiata to jedna
kwestia. Nie mniej wyranie zaznacza si take tendencja do
sigania po chwyty i rodki w spoecznej wiadomoci kojarzone
z realizmem. Ich wykorzystanie nie powoduje wyrugowania
konwencji, a jedynie odsuwa je na dalszy plan.
Osadzenie Prawa ulicy w okrelonym czasie i miejscu,
skupienie zainteresowania na problemach i bolczkach spoecznych, skierowanie uwagi na trudnoci dowiadczane przez klasy
nisze (co, jak podkrela Kristin Thompson [1988], od pocztku
istnienia kina ewokowao realizm), wprowadzenie wielu rwnorzdnych postaci, personalizowanie narracji, wykorzystanie
schematu opowieci sieciowych itd., zrodzio mit realizmu tego
serialu. Mit, ktry analizujc te elementy, atwo byoby podway, wykazujc ich konwencjonalno, co byo czciowo moim
zamiarem. Jednoczenie jednak wpisany w Prawo ulicy gos krytyczny wzgldem regu systemu, w ktrym funkcjonuj postacie,
realizm ten przywraca, cho na nieco innym poziomie obnaajc absurdy neoliberalnej polityki.
Bibliografia:
Bordwell David, 2008, Mutual Friends and Chronicles of Chance, w: tego,
Poetics of Cinema, New York, London.
Cardwell Sarah, 2011, Czy telewizja jakociowa jest dobra? Rnice gatunkowe, oceny oraz kopotliwa kwestia krytycznego osdu, tum. Dariusz Kuma, w: Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia,
red. Tomasz Bielak, Mirosaw Filiciak, Grzegorz Ptaszek, Warszawa, s. 129-147.
Drygalska Ewa, 2012, The Wire. Studium przypadku, Panoptikum, nr
11, s. 73-89.
Durys Elbieta, 2013, Amerykaskie popularne kino policyjne w latach
19702000, d.
Elsaesser Thomas, Malte Hagener, 2015, Teoria filmu: Wprowadzenie
przez zmysy, tum. Konrad Wojnowski, Krakw.
Feuer Jane, 2011, HBO i pojcie telewizji jakociowej, tum. b.a.p.,
w: Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia, red. Tomasz
Bielak, Mirosaw Filiciak, Grzegorz Ptaszek, Warszawa, s. 114128.
117
Elbieta Durys
Gowiski Micha, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopie-Sawiska, Janusz Sawiski (red.), 2000, Sownik terminw literackich, wyd. III poszerzone i poprawione, Wrocaw.
Helman Alicja, 1977, Film faktw i film fikcji. Dialektyka postaw i poetyk
twrczych, Katowice.
Hrapkowicz Baej, 2011, The Wire, czyli jak przeama status quo,
w: Seriale. Przewodnik Krytyki Politycznej, red. Zesp Krytyki Politycznej, Warszawa, s. 178-87.
Jameson Fredric, 2014, Realizm i utopia w The Wire, tum. Jakub Krzeski
i Anna Piekarska, Praktyka Teoretyczna nr 4, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr14_2014_Polityki_popkul tury/01.Jameson.pdf [dostp: 1.04.2015].
Major Magorzata, 2012, Telewizja jakociowa, Dwutygodnik. Strona kultury, nr 83 (maj), http://www.dwutygodnik.com/artykul/ 3597telewizja-jakosciowa.html [dostp: 25.09.2015].
Major Magorzata, Justyna Bucknall-Hoyska (red.), 2014, Wadcy torrentw. Wok angaujcego modelu telewizji, Gdask.
Markiewicz Henryk, 1995, Teorie powieci za granic. Od pocztku do
schyku XX wieku, Warszawa.
Thompson Kristin, 1988, Breaking the Glass Armor: Neoformalist Film
Analysis, Princeton.
Thompson Robert J., 1997, Televisions Second Golden Age, Syracuse.
Turnbull Sue, 2014, The TV Crime Drama, Edinburgh.
iek Slavoj, 2014, The Wire, czyli co robi w czasach, ktre nie sprzyjaj
wydarzeniom, w: tego, Rok niebezpiecznych marze, tum. Maciej
Kropiwnicki, Barbara Szelewa, Warszawa.
118
Aleksandra Musia
Uniwersytet lski w Katowicach
Prawo ulicy
w perspektywie intersekcjonalnej
Abstrakt:
Wychodzc z przekonania, e intersekcjonalno, czyli podejcie
zapoyczone ze stosunkowo nowej amerykaskiej socjologii, doskonale odnosi si nie tylko do treci, ale i idei twrcw serialu
Prawo ulicy, sprbuj wykaza na wybranych przykadach bohaterw oraz problemw tam ukazanych, e intersekcjonalne ramy metodologiczne oferuj wiee, bardziej krytyczne spojrzenie na Prawo ulicy. Niniejszy tekst ma charakter przegldowy,
za moim celem jest wskazanie na pewne obszary spoecznego
obrazu zawartego w serialu, ktre poddaj si intersekcjonalnej
analizie i krytyce, przez co chc zasugerowa moliwe kierunki
badania Prawa ulicy w przyszoci, z uwzgldnieniem potencjau
intersekcjonalnego mindsetu przy odczytywaniu tekstw kultury.
Sowa kluczowe:
serial, Prawo ulicy, intersekcjonalno, socjologiczne aspekty seriali, nierwnoci spoeczne, rasa, USA
O pozycji, jak Prawo ulicy, serial emitowany przez HBO w latach
20022008, zajmuje w wiecie telewizji, ale co waniejsze
rwnie poza nim, wiadczy jego powane traktowanie przez socjologw. Powodem jest oczywicie to, e oprcz wietnie poprowadzonej, wcigajcej fabuy i doskonale skonstruowanych
postaci, stanowicych chyba jego najwikszy atut, serial ani na
chwil nie straci z pola widzenia kwestii politycznych i spoecznych, ktre jednoczenie obnaa i krytykuje, i ktre zostay uznane przez twrcw serialu za rwnie wane jak narracja. Jak
zauwaya jedna z badaczek przygldajcych si serii:
[J]ednym z kluczowych aspektw [Prawa ulicy] () jest to, e serial ten kreuje bogaty wiat zamieszkany przez silnie zarysowane, wyrniajce si postacie, jednoczenie zachowujc wiary119
Aleksandra Musia
godno swoich argumentw dotyczcych strukturalnej trwaoci biedy. Serial wspiera liberaln opini, i bieda jest zbiorem
nachodzcych na siebie, skomplikowanych problemw, ktre
odgrywaj znacznie wiksz rol, ni sposb zachowania czy
dziaania ktrejkolwiek z postaci1 (Belt 2012: 4-5).
Dlatego te nie wydaje mi si wyolbrzymione stwierdzenie, e

Prawo ulicy to de facto wielki traktat spoeczny, czy nawet socjologiczny; midzy innymi rwnie z tego powodu serial cieszy si
tak duym zainteresowaniem i szacunkiem wrd naukowcw
zajmujcych si amerykaskim spoeczestwem, przynajmniej
sdzc na podstawie opublikowanych w czasopismach naukowych tekstw. Dwch badaczy spoeczestwa napisao nawet, e
Prawo ulicy przycigno uwag socjologw zainteresowanych
wyczerpujcym, wszechstronnym zrozumieniem nierwnoci,
biedy i rasy w amerykaskich miastach. Oferujc widzom wyrafinowany obraz systemowej nierwnoci w miastach, [serial]
bada, jak jej rne kluczowe aspekty s ze sob powizane
(Chaddha, Wilson 2011: 164)2.
Dowodem na wyjtkow jak na serial pozycj Prawa ulicy wrd

socjologw moe by take fakt, e sporadyczna krytyka nie wynika z niedocigni czy przekama merytorycznych lub reprezentacyjnych, lecz bierze si raczej z bardzo wysokich wymaga
wobec tej produkcji. Socjologowie i inni badacze krytykuj Prawo ulicy na przykad w kontekcie innych potencjalnych problemw czy perspektyw, ktre nie zostay poruszone w serialu co
niekoniecznie stanowi o jego brakach, ale wiadczy o uznaniu
dla jego osigni, wnioskw i propozycji. Jeli np. socjoloka narzeka, e David Simon gwny twrca Prawa ulicy mg napisa dodatkowy sezon dziejcy si w szpitalu i traktujcy o amerykaskiej subie zdrowia (jest to przykad autentyczny, do ktrego za chwil wrc), to wydaje si, i sygnalizuje ch dowiedzenia si, co scenarzyci Prawa ulicy mieliby do przekazania na
1
red.
Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Aleksandry Musia przyp.
Zob. take Aoun 2004: 152; Rose 2008: 86-87. Atkinson i Beer
(2010) uyli nawet Prawa ulicy jako gwnego przykadu bolenie obrazujcego kryzys akademickiej socjologii i kryzys pewnoci siebie wrd socjologw i badaczy miasta.
2
120
Prawo ulicy w perspektywie intersekcjonalnej
ten temat, jak diagnoz tej konkretnej kwestii spoecznej zaoferowaliby widzom, ale te wyraa pewno, e ich gos jest dostatecznie wany, by w ogle si tego od nich domaga. Mona odnie wraenie, e naukowcy ci potraktowali twrcw Prawa ulicy jako rwnouprawnionych badaczy spoeczestwa, ktrzy, zamiast uy standardowych metod socjologicznych, przedstawili
swoje przemylenia za porednictwem rozbudowanego wiata
przedstawionego (Chaddha, Wilson 2011: 165-166).
Jedn z koncepcji socjologicznych, ktr, jak si zdaje,
mona z powodzeniem zastosowa do analizy tekstw kultury,
jest intersekcjonalno, stanowica, co wicej, potencjalnie bardzo produktywn ram interpretacyjn szczeglnie w odniesieniu do Prawa ulicy. W dalszej czci rozdziau bd staraa si
wykaza, e intersekcjonalno doskonale pasuje nie tylko do
treci, ale i idei twrcw tego serialu, a wybrane przeze mnie
przykady bohaterw i ich problemw dziki ujciu intersekcjonalnemu pozwalaj spojrze inaczej, bardziej krytycznie, na
dzieo Simona.
Intersekcjonalno to teoria, czy moe raczej rama teoretyczna i metodologiczna, obecna przede wszystkim w studiach
prawnicznych oraz w socjologii, popularna szczeglnie w Stanach Zjednoczonych (cho rwnie w innych krajach anglojzycznych i rozwijajcych si). Jej pocztki s cile zwizane
z czarnym feminizmem (black feminism), a termin intersekcjonalno po raz pierwszy wprowadzia badaczka prawa Kimberle
Crenshaw w artykule z 1989 roku. Odnoszc si do przemocy seksualnej wobec czarnych kobiet w Stanach, Crenshaw dowodzia, e nawet w ramach tradycyjnych ruchw antyrasistowskich
i feministycznych, czarne kobiety pozostaway przedmiotem
szczeglnej dyskryminacji, niejako podwojonej ze wzgldu na
ich pe, jak i ras; wynikao to z faktu, i idealnym podmiotem
organizacji walczcych z dyskryminacja rasow by czarny mczyzna, za organizacji walczcych o prawa kobiet biaa kobieta (Crenshaw 1991). Na tej podstawie, Crenshaw i, w pniejszych latach, inne badaczki argumentoway, e odindywidualizowane cechy demograficzne, takie jak rasa, pe i klasa spoeczna,
czyli tradycyjne kategorie zaczerpnite z socjologii w celu formuowania teorii antydyskryminacyjnych i metod socjologicznych, w niewystarczajcym stopniu opisyway rzeczywisto
121
Aleksandra Musia
i nie umoliwiay precyzyjnego wskazania rde dyskryminacji

i wiktymizacji, oraz prowadzcych do nich procesw.
W miejsce analizy opartej na tych i innych statycznych
cechach spoecznych, intersekcjonalno wprowadza ide przecinania si owych kategorii, w wyniku czego formuje si tosamo, dowiadczenie yciowe, status spoeczny, a take zagroenie dyskryminacj czy wiktymizacj danej osoby; jak pisaa jedna z badaczek intersekcjonalnoci3, dziedzina ta
zakada, e rne podziay spoeczne s ze sob powizane
w zakresie tworzenia relacji spoecznych oraz w odniesieniu
do ludzkiego ycia, a take s one wzajemnie konstytutywne
pod wzgldem dowiadczenia i praktyki (Anthias 2012: 126).
Inne kategorie stanowice przedmioty zainteresowania intersekcjonalistw to np. orientacja seksualna, pe kulturowa, niepenosprawno, stopie zamonoci, status imigranta, wyznanie religijne, i tak dalej. W ten sposb intersekcjonalno nie jest
zainteresowana binarnymi opozycjami np. problemem rasizmu w Stanach Zjednoczonych przez pryzmat biaych i czarnych
obywateli lecz raczej konstytuowaniem si hierarchii spoecznej wanie poprzez dynamik wynikajc z rnych form dyskryminacji, przywileju i wadzy, ktre same w sobie s rezultatem owych przeci w yciach indywidualnych osb oraz ich
wchodzenia w interakcj z innymi skrzyowaniami.
Takie ujcie spoeczestwa oraz istniejcych w nim nierwnoci przekada si do pewnego stopnia na zoony wiat
przedstawiony w Prawie ulicy, i std te moliwo odniesienia
3 Uyta w obecnym rozdziale definicja, czy raczej sposb rozumienia
intersekcjonalnoci, jest oczywicie do uproszczony i oglny, lecz wydaje
si wystarczajcy do przeniesienia gwnych zaoe myli intersekcjonalnej
na paszczyzn krytyki tekstu kultury i zawartych w nim reprezentacji; wicej
o moliwociach owego przeniesienia pisa Carbado 2013 (por. Bilge 2013;
May 2014). Czytelnik zainteresowany debatami wrd feministek i socjoloek
na temat definicji, teorii, metodologii i moliwoci dziaania intersekcjonalnoci, powinien odnie si do nastpujcych rde: McCall 2005; Nash
2008; Collins 2012; Anthias 2012; Carbado, Crenshaw, Mays, Tomlinson
2013; Cho, Crenshaw, McCall 2013; Gopaldas 2013; McKinnon 2013. Lista ta
nie wyczerpuje oczywicie tematu, lecz stanowi baz tekstualn, do ktrej dotara i na podstawie ktrej swoj wiedz o intersekcjonalnoci zbudowaa autorka.
122
tej idei do serialu. Przykadowo, niezwykle ciekaw krytyk tej

produkcji przeprowadzia amerykaska badaczka intersekcjonalnoci Rabia Belt, zajmujca si przedstawieniami niepenosprawnoci w kulturze. Jako uczona stosujca intersekcjonalne
metody, Belt omwia wspzalenoci midzy ras byciem
czarnym bied i niepenosprawnoci, wyjaniajc, w jaki sposb jedna kategoria napdza kolejne, w efekcie czego dowiadczenie niepenosprawnoci wrd Afroamerykanw, gwnie ze
wzgldu na warunki finansowe sporej czci tej mniejszoci, rni si od dowiadczenia niepenosprawnoci w innych grupach
(Belt 2012: 4-15)4.
Podkrelajc kompleksowo przedstawienia relacji i hierarchii spoecznych w Prawie ulicy, Belt zwrcia jednak uwag
na jedno zaniedbanie twrcw serialu, a mianowicie niedostateczn obecno osb niepenosprawnych, zwaszcza w kontekcie wspomnianych wspzalenoci w spoeczestwie amerykaskim niepenosprawni s nadreprezentowani wrd czarnej
mniejszoci (w porwnaniu z ogln populacj) wanie ze
wzgldu na duy odsetek czonkw tej grupy yjcych w warunkach biedy, natomiast fakt ten nie ma odbicia w wiecie Prawa
ulicy. Belt przywoaa oczywicie postacie jedcego na wzku
inwalidzkim Odella Watkinsa czy niewidomego Butchiego (Belt
2012: 15-16), podkrelia jednak, e ze wzgldu na skoncentrowanie serialu na sferze publicznej, a nie osobistej czy domowej,
Prawo ulicy nie dao sobie miejsca na rozwaenie tego problemu,
w przeciwiestwie do takich kwestii, jak wojna z narkotykami,
uzalenienia, bieda, bezdomno, bezrobocie, korupcja, i tak dalej; std rozczarowanie Belt, e Simon i wsptwrcy nie stworzyli sezonu skupionego na subie zdrowia, tak, jak zrobili to
w przypadku policji, zwizkw zawodowych, ratusza, szkolnictwa i redakcji dziennikarskich5 (Belt 2012: 24-28). Belt wskazy-
4 Por. Chaddha, Anmol 2011: 174-178, o rnicach w sytuacji yciowej Afroamerykanw i biaych w Baltimore, zobrazowanych w serialu.
5 Wielu autorw zwracao uwag na nacisk pooony w serialu na
przestrze publiczn oraz wiat ulicy i instytucji, w duej mierze kosztem
ukazania ycia rodzinnego i prywatnego bohaterw (zob. Rose 2008: 85;
Sharma 2009: 3; Chaddha, Wilson 2011: 187; Guastaferro 2013: 267; por.
Steans 2011: 103-104).
123
Aleksandra Musia
waa na przykad na postrzelenie detektyw Kimy Greggs

w pierwszym sezonie serialu i jej pobyt w szpitalu. Podczas gdy
w tak wielu innych sprawach serial nie pozwoli sobie na kompromisy wobec utartych schematw narracyjnych, pominicia,
czy stereotypy, w tym przypadku, jak zauwaya Belt, hospitalizacja i rehabilitacja Greggs odbya si gdzie w midzyczasie
pomidzy dwoma sezonami, a bohaterka powrcia do serialu
ju w peni sprawna. Belt dodaa, e cho rachunek szpitalny
zapewne pokrya policja Baltimore, to ju kwestia opieki w trakcie rehabilitacji pozostaa niedopowiedziana: z pniejszych
rozmw midzy Greggs a jej partnerk, Cheryl, wiadomo, e ta
ostatnia wzia ten obowizek na siebie, lecz wedug Belt, zostaa tutaj zmarnowana szansa na dogbn, Simonowsk krytyk
systemu zdrowotnego czy na przedstawienie dowiadczenia
bliskich osb niepenosprawnych (Belt 2012: 18-20).
Belt wspomniaa rwnie nastolatka z 1. sezonu, ktry
w wyniku uderzenia kolb rewolweru w twarz przez policjanta,
Rolanda Pryzbylewskiego, traci wzrok w jednym oku, a take
uczennic w 4. sezonie, zaatakowan przez koleank z klasy,
ktra tnie jej twarz noem. W obydwch przypadkach, pisaa
Belt, okaleczenia zostay potraktowane w tradycyjny sposb, jeli chodzi o przedstawienie niepenosprawnoci w telewizji: jako
narzdzia narracyjne, suce temu, aby wywrze jaki wpyw
na protagonistw. Sami pokrzywdzeni: mody diler i uczennica,
znikaj nastpnie ze sceny, by ju si na niej nie pojawi. Realia
systemu zdrowotnego w kontekcie biednych, czarnych, modocianych ofiar przemocy w ogle nie zostay w serialu uzwgldnione (Belt 2012: 20-24; zob. take Guastaferro 2013: 267).
Te konkretne przykady obrazuj, jak owocna moe okaza si analiza Prawa ulicy wanie pod ktem intersekcjonalnoci. Po pierwsze, skania ona do odnajdywania w serialu pewnych luk, ktre pozwalaj lepiej zrozumie zoono faktycznych ukadw spoecznych i wspzalenoci midzy rnymi
rdami oraz formami upoledzenia spoecznego. Po drugie,
tekst Belt uwiadamia, w jaki sposb mona wprowadzi intersekcjonalno do analizy kulturowej, poprzez wczenie tej perspektywy do bardziej tradycyjnej krytyki reprezentacji.
Mona tu zwrci uwag na przykad na posta Omara
Little, czyli czarnego, wywodzcego si z miejskiej biedoty, ho124
moseksualnego mczyzny, ktry yje z okradania dilerw narkotykw. Omar doczeka si bardzo pozytywnego odbioru od
krytykw, rwnie badaczy kultury, socjologw i tym podobnych: zwraca si uwag przede wszystkim na niestereotypowe
ukazanie czarnego geja ze wiata kryminalnego jako penowymiarowej postaci, ktrej orientacja seksualna nie jest jedynym
istotnym atrybutem. Mowa w tym przypadku o sposobie prezentacji jego postaci, ktra faktycznie wypada niestereotypowo,
a nawet ma do pewnego stopnia przeomowy charakter (Omar
jest nie tylko gejem-twardzielem). Z jednej strony, jak zauwaya
jedna z badaczek, w kryminalnym wiecie homoseksualizm
Omara stanowi nie tylko obiekt nienawici to jest w pewnej
mierze zrozumiae lecz rwnie saby punkt. Poniewa ulica
jest niemal wycznie mska, a kobiety s przede wszystkim
uprzedmiotowione, wyjtkowe w tym kontekcie uczucia Omara
wobec jego partnerw zawsze stanowi potencjalne zagroenie
wrogowie Omara mog ich zrani lub wykorzysta, by zwabi
go do siebie, co rzeczywicie ma miejsce w sezonach 1. i 3. (Guastaferro 2013:269-270; zob. take Collins 2004: 175; Robbie
2009: 43-44).
Wychodzc od intersekcjonalnoci i biorc pod uwag jej
nacisk na struktury spoeczne, czyli rnie konstytuujce si hierarchie, do postaci Omara mona podej jeszcze inaczej. Naley podkreli, e funkcjonuje on poza strukturami, jest outsiderem nie tylko w stosunku do wiata policji i prawa, ale take
gangw i dilerw. Mona zastanawia si, czy jego szczeglne
umiejscowienie obok hierarchii nie jest wanie tym czynnikiem,
ktry umoliwia mu otwarto co do seksualnoci. Sudhir Venkatesh, socjolog znany ze swej pracy nad gangami, handlem narkotykami oraz uliczn prostytucj, w ramach eksperymentu pokaza prawdziwym gangsterom Prawo ulicy, by dowiedzie si
co sdz o serialu; zapyta ich rwnie, jakie jedno pytanie chcieliby zada widzom serii. Gangsterzy zapytali: Co by byo, gdyby
czonkowie gangw w Prawie ulicy byli biali? (Venkatesh 2008).
W przypadku Omara, analogiczne pytanie mogoby brzmie:
A co by si stao, gdyby gejem by Bodie? Albo Stringer Bell?
Albo Avon Barksdale? atwo wyobrazi sobie, e w przypadku
kadej z tej postaci dowiadczenie wynikajce z takiej orientacji
byoby inne.
125
Aleksandra Musia
Mam nadziej, e powysze rozwaania pozwalaj zrozumie, dlaczego outsiderski status Omara niejako warunkuje
jego orientacj seksualn w serialowej narracji. Omar to oczywicie tylko jeden przykad, gdy Prawo ulicy jest, oglnie rzecz
biorc, na wskro intersekcjonalne. Przykadem jest podejcie
do rasy. Jak wiadomo, poza programami opartymi na samej idei
opowiadania o czarnych Am erykanach , zwaszcza rodzinnymi sitcomami, Prawo ulicy pozostaje jedynym chyba przypadkiem serialu, w ktrym wikszo obsady jest czarna, co wynika,
rzecz jasna, z umiejscowienia akcji w Baltimore, gdzie podobne
s proporcje mieszkacw. Efektem jest praktyczna normalizacja czarnoci, natomiast biao staje si wyjtkiem, czym odbiegajcym od normy std na przykad osobliwo 2. sezonu
(Sharma 2009: 5; Gibb, Sabin 2009: 13-15).
Nie znaczy to oczywicie, e problem rasy zanika w Prawie ulicy lub staje si niewidzialny; wrcz przeciwnie jest on
kwesti fundamentaln, podbudowujc inne czynniki wpywajce na kwestie przywileju i dyskryminacji, co pozwala twrcom
serii podej do problemw nkajcych spoeczno Baltimore
w tak zniuansowany, kompleksowy sposb. Bardzo dobrze wida to w scenie w 3. sezonie, w ktrym lokalny biay polityk partii Demokratw Thomas Carcetti ubiega si o fotel burmistrza.
W pewnym momencie, przed wyborami, gdy Carcetti i jego czarny doradca id ulic, podchodzi do nich starszy biay pan, zapewniajc o swoim poparciu i dodajc, e najwyszy czas, by pozby si ich z ratusza; zapytany o to, kogo ma na myli, mczyzna wyjania, e chodzi o moolies, czyli czarnych (jest to obraliwe okrelenie o rasistowskich korzeniach). Carcetti i jego
doradca zbywaj jego odpowied miechem, i relacjonuj pniej cae zajcie w formie anegdoty; takie te jest podejcie caego serialu, swoj drog tosame z genez Critical Race Theory,
czyli rozpoznaniem, e rasizm dzi to nie obraliwe sowa, ale
raczej nierwnoci wynikajce z usystematyzowanych, legitymizowanych praktyk spoecznych i politycznych.
Tak wic Carcetti jest nieodpowiedniego koloru, by walczy o urzd burmistrza (cho ostatecznie wygrywa wybory, co
przedstawione jest nie tylko jako odstpstwo od normy, rzecz
z pocztku niemale nie do osignicia, ale i wynik sprytnej gry
wyborczej, polegajcej na dzieleniu czarnoskrych wyborcw
126
midzy dwch czarnoskrych kandydatw, z ktrych urzdujcy

burmistrz zalicza seri wpadek; zob. Chaddha, Wilson 2011:
180-182). Biao jako podstaw do nierwnego traktowania
wida rwnie jasno na przykadzie Billa Rawlsa, pncego si po
szczeblach kariery policjanta, ktry przez 3 sezony nie moe
doczeka si nominacji na gwnego komendanta policji miejskiej (ostatecznie w 5., i ostatnim, sezonie zostaje nim biay Stan
Valchek, posta o polskich korzeniach). Cho powodw tego stanu rzeczy jest wiele, sprowadzaj si one przede wszystkim do
machinacji politycznych; ilekro nominacja wydaje si przesdzona, Rawls zostaje pominity, gdy biay burmistrz nie moe
przecie mianowa biaego komendanta.
W Prawie ulicy, przynajmniej po stronie policji i prawa,
rasa nie determinuje losw bohaterw, ale jest dosy wanym
czynnikiem. W serialu ukazane jest cae spektrum pozycji spoecznych: czarni policjanci wywodz si w duej mierze z klasy
robotniczej, ich przeoeni Cedric Daniels, Bunny Colvin to
czarna klasa rednia. Po stronie ulicy, mamy oczywicie do czynienia z odpowiednikami statusu spoecznego, czyli strukturami
i hierarchiami wewntrz gangw oraz poza nimi, ktre w duym
stopniu definiuj ycia poszczeglnych bohaterw, sytuujc ich
na pozycjach przywileju albo dyskryminacji czy wiktymizacji.
Naley jednak wspomnie przede wszystkim o wnioskach, jakie mona wycign przykadajc intersekcjonalne
szkieko do paszczyzny, gdzie te dwie strony si przecinaj. Po
pierwsze, jak zauwayli Gibb i Sabin, serial Simona w pewien
sposb kontynuuje metody reprezentacji spektrum spoecznego,
zwaszcza w odniesieniu do czarnej mniejszoci, zastosowane
w kilku wczeniejszych serialach, takich jak na przykad Wydzia
zabjstw Baltimore (NBC, 19931999). Rnice midzy tym ostatnim a Prawem ulicy s w duej mierze tosame z rnicami
midzy tradycyjn krytyk tekstw kultury skoncentrowanych
na reprezentacji a perspektyw intersekcjonaln, skupiajc si
na procesach, strukturach i dynamice spoecznej (Gibb i Sabin
2009: 13-17)6.
Wydzia zabjstw Baltimore by, notabene, pierwszym projektem telewizyjnym, w ktry zaangaowa si David Simon; przede wszystkim, wiele
6
127
Aleksandra Musia
Ogromn zalet Prawa ulicy byo to, e poszo ono o krok

dalej, wykraczajc poza sfer przedstawienia postaci w jej publicznych i prywatnych tosamociach. Oprcz statycznych lokalizacji okupowanych przez bohaterw, Prawo ulicy zaoferowao
widzom misternie skonstruowan siatk zalenoci i czynnikw,
ktre skadaj si na zjawiska spoeczne, prowadzc do patologii, nierwnoci, systemowej, cho niekoniecznie bezporedniej,
dyskryminacji, i przede wszystkim utrwalania szkodliwych
elementw i procesw wewntrz systemu, tj. systemowego podoa wielu spoecznych problemw nkajcych serialowe Baltimore i dajcych si przeoy na prawdziwe Baltimore, a czsto na amerykaskie miasta postindustrialne oglnie (Chaddha,
Wilson 2011: 164; zob. take Aoun 2004: 154; Steans 2011:
107).
W zasadzie jednym z gwnych wnioskw pyncych
z ogldania Prawa ulicy wydaje si by to, e najwikszymi ofiarami systemu czy gry, s osoby na absolutnym dnie wszelkich
hierarchii narkomani i bezdomni, reprezentowani tu przez
jednego z gwnych bohaterw, Bubblesa. Jest on postaci kluczow dla odczytania penej krytyki zawartej w serialu. Badania
intersekcjonalne wyka, podobnie jak w przypadku niepenosprawnoci, cise zwizki midzy ras, statusem spoecznym
(i co za tym idzie, finansowym), a podatnoci na uywki i uzalenienie, prowadzce do bezdomnoci7 z tego, co Bubbles opopostaci i wtkw serialu oparto na jego ksice pt. Wydzia zabjstw. Ulice
mierci (oryginalne wyd. 1991), ktra opisywaa rok spdzony przez Simona
w roli dziennikarza w wydziale zabjstw baltimorskiej policji; ponadto, w pniejszych sezonach Simon peni rol producenta serii.
7 Dla przykadu, w intersekcjonalnym raporcie dotyczcym bezdomnoci w USA z 2015 r. wykazano, e w cay[m] [kraju] mniejszoci rasowe,
zwaszcza Afroamerykanie i Latynoamerykanie, s dysproporcjonalnie nadreprezentowane w populacji osb bezdomnych. Np. Afroamerykanie stanowi zaledwie 12% populacji Stanw Zjednoczonych, lecz reprezentuj 42%
populacji osb bezdomnych. () [W]rd osb dowiadczonych trwa bezdomnoci w Nowym Jorku i Filadelfii, szokujco wysoki odsetek 92.2% to
Afroamerykanie. () Mniejszoci rasowe s pokrzywdzone ze wzgldu na
ubstwo, bdce rdem dyskryminacji dochodowej, dyskryminujce federalne programy i prawa mieszkalne, oraz dyskryminujce praktyki poyczkowe; wszystkie te przyczyny wynikaj z systemowego rasizmu; jednoczenie, [o]soby trwale bezdomne jeszcze czciej cierpi z powodu problemw
128
wiada o swojej przeszoci w 3. sezonie, wiadomo, e taka wanie bya mniej wicej jego historia. Nie wnikajc ju w kwestie
osobistej odpowiedzialnoci, dziaania, wolnej woli cho s to
zagadnienia istotne i poruszane w serialu Bubbles ju jako
narkoman, w pewnym sensie ofiara przemysu i handlu narkotykami w Stanach, znajduje si w pozycji skrajnego upoledzenia
i wykluczenia spoecznego, wypadajc poza nawias instytucji,
a zatem i poza ich ochron; nastpnie staje si ofiar faktycznej
przemocy na ulicy.
Prawo ulicy komunikuje swoje intersekcjonalne analizy
rwnie w mniej oczywiste sposoby. Warto np. zauway, e ogromna wikszo narkomanw i bezdomnych pokazanych na
ulicach Baltimore, jest czarna; kiedy jednak Bubbles przestaje
bra i docza do grupy wsparcia, proporcje zmieniaj si diametralnie, i rasa czonkw rozkada si mniej wicej rwnomiernie
na biaych i czarnych. Bardzo interesujca jest tutaj posta Dee
Dee, biaej dziewczyny w grupie, ktra w jednym z odcinkw 5.
serii, opowiada na spotkaniu o swoich dowiadczeniach z narkotykami i prostytucj. Po raz pierwszy pojawia si ona w bardzo
krtkiej scenie w sezonie 3., w strefie zwanej Hamsterdamem,
na tylnym siedzeniu samochodu, skd kupuje od dilera narkotyki, jednak nie chce z nim nawet rozmawia, wyranie przestraszona sceneri. W sezonie 4. widzimy j w rwnie krtkiej scenie ju jako prostytutk na ulicach Baltimore, natomiast w sezonie 5. w grupie wsparcia. Z jednej strony by moe mamy wic
tutaj do czynienia z nieproporcjonaln liczb biaych wzgldem
czarnych uzalenionych szukajcych wyjcia z naogu i wspar-
zwizanych z naduywaniem substancji ni osoby tymczasowo lub epizodycznie bezdomne. Ponad 80% osb trwale bezdomnych dowiadcza uzalenienia od alkoholu i/lub narkotykw w pewnym momencie ycia (Lurie,
Shuster 2015: 3, 5, 26). Co ciekawe i sugerujce faktyczne istnienie i wpyw
intersekcji rasy, ubstwa, bezdomnoci i uzalenienia badanie z 2011 r.,
obejmujce prawie 72 tys. osb w USA i przeprowadzone przez zesp psychiatrw z Duke University, wykazao, e nawet biorc pod uwag uwarunkowania socjoekonomiczne (ze wzgldu na wiksz czstotliwo powanych
problemw narkotykowych wrd ubogich), 5% Afroamerykanw cierpiao
na takie uzalenienia, jak alkoholizm czy narkomania, w porwnaniu z prawie 8% Latynoamerykanw, 9% biaych Amerykanw, ponad 9% osb o
mieszanym pochodzeniu i a 15% natywnych Amerykanw (Szalavitz 2011).
129
Aleksandra Musia
cia; z drugiej, historia Dee Dee, wrcz kracowo odmienna od

przey Bubblesa, lecz koczca si w tym samym miejscu, jest
komentarzem na temat intersekcji uzalenienia i wynikajcego
ze upadku na d drabiny spoecznej oraz pci sposobem zarabiania dla Dee Dee jako kobiety staje si oczywicie prostytucja i zwizana z ni groba przemocy i dalszej wiktymizacji.
Swoj drog, pozycjonowanie kobiet w spoecznej siatce
przywileju i dyskryminacji to kolejna kwestia zasugujca na
uwag w perspektywie intersekcjonalnej. Po stronie instytucji,
kobiety w Prawie ulicy s silne, samowystarczalne; robi kariery,
upolitycznione, wybieraj sobie partnerw seksualnych, i tak
dalej. Po stronie ulicy, w orbitach gangw, praktycznie wszystkie kobiety ukazane w serialu s ofiarami w mniejszym lub
wikszym stopniu. Portret ycia seksualnego ulicy to obrazek
kompletnego uprzedmiotowienia kobiet, gdzie s one traktowane na przykad jako nagrody dla mczyzn wychodzcych z wizienia lub jako przynty (Guastaferro 2013: 267). Ponadto wikszo kobiet po tej stronie traci kogo bliskiego: syna lub partnera, albo same padaj ofiar morderstw.
Jedn z chyba najtragiczniejszych scen w serialu jest moment, kiedy Bunk Moreland, detektyw z wydziau zabjstw, odwiedza matk jednego z podejrzanych, Lexa. Wiadomo wie to
widz, i wie to serialowa ulica e Lex zosta zamordowany.
W odpowiedzi na pytania Bunka dotyczce miejsca przebywania
jej syna, matka mwi ze zami w oczach, trzscym si gosem,
nie wiem. Po wygldzie jej domu mona si zorientowa, e
jest to biedna rodzina: klasa spoeczna i kolor skry, pe, a take blisko oraz staa groba zbrodni i przemocy s wic tutaj
przecinajcymi si cechami demograficznymi i powizanymi
okolicznociami wpywajcymi na wiktymizacj w codziennym
dowiadczeniu.
Na drugim kocu spektrum, tam gdzie skupia si uliczna
elita finansowa, kobiety, cho finansowo bezpieczne, bo wspierane przez mczyzn, rwnie dowiadczaj tragedii zwizanej
ze mierci najbliszych. Donnette, posta w pierwszych 3 sezonach, w wyniku zbrodni traci dwch partnerw, najpierw
DAngelo, pniej Stringera; Brianna, siostra Avona Barksdalea,
w osobie DAngelo traci syna. Co charakterystyczne, w przypadku tej postaci, twrcy serialu zignorowali jej faktyczn, cho raz
130
wspomnian, funkcj w organizacji brata, czyli bycie drug, obok

Stringera Bella, osob odpowiedzialn za finanse gangu. A zatem
chocia Brianna moga okaza si jedyn kobiet w wiecie ulicy w serialu, ktra zarabia na swoje utrzymanie, autorzy scenariusza, wiadomie bd nie, wyeksponowali jej funkcj narracyjn jako figury tragicznej i makbetycznej oraz jej status ofiary
(kobiety traccej syna, abstrahujc od jej wkadu w wydarzenia),
kosztem ukazania jej samodzielnoci (zob. take Steans 2011:
104-105). Momentem, w ktrym Brianna ma okazj pokaza
sw si i wadz, jest rozmowa z on Wee Beya, jednego z osadzonych w wizieniu rzezimieszkw Barksdalea, i matk Namonda, jednego z chopcw, gwnych bohaterw 4. sezonu po
zerwaniu stosunkw z bratem i po mierci Bella, Brianna moe
odmwi kobiecie dalszych wypat za zasugi uwizionego ma, co stanowi swojego rodzaju zemst na organizacji. Znamienne jest to, e akt zemsty zostaje dokonany na innej kobiecie (zalenej finansowo i yciowo od mczyzn, ktrych zreszt take
traci, cho nie w wyniku mierci).
Bardzo ciekawy pod ktem intersekcjonalnym jest w Prawie ulicy rwnie swoisty kwadrat homoseksualny: stosunkowo sporo miejsca powicono zwizkom Omara z mczyznami,
jak jednak potraktowa sytuacj biaego policjanta Billa Rawlsa,
ktrego potencjaln orientacj zdradza kilkusekundowe ujcie
w klubie gejowskim? Kima Greggs, czarna policjantka-lesbijka,
ktrej zwizki i romanse rwnie stanowi istotny motyw fabularny w narracji serialu, znajduje natomiast swoj odpowiedniczk w postaci Snoop, zabjczyni na usugach dilera, ktrej (znowu potencjalna) orientacja jest zasugerowana w jednym krtkim
zdaniu (zob. take Robbie 2009). W kolejnych sezonach historia
maeskich problemw Kimy jest wiadomie poprowadzona
tak, aby tworzy paralel w stosunku do ycia rodzinnego Jimmyego McNultyego, przy czym policjantka naladuje jego
zdrady, kamstwa i sztuczki. Czy mona na tej podstawie wywnioskowa, e styl ycia oficera prawa jest rwnie ciki dla
wszystkich? Czy chodzi o to, e Greggs jest jak facet? A co z faktycznymi wyzwaniami i specyficznymi cechami zwizkw
dwch kobiet, np. wsplnym wychowywaniem dziecka jednej
z nich? (zob. Guastaferro 2013: 267, 268).
131
Aleksandra Musia
W Prawie ulicy istniej oczywicie jeszcze inne zagadnienia czy motywy warte uwagi z perspektywy intersekcjonalnej,
ktre pozwol sobie wymieni i pokrtce zarysowa, z nadziej
zainspirowania kolejnych badaczy seriali i tekstw kultury.
Przykadowo, na tak analiz zasuguje z pewnoci problem
mskoci, co wida np. w wtku romansu McNultyego z Terri
DAgostino, menederk kampanii wyborczych, w trakcie ktrego w gr bardzo wyranie wchodz kwestie klasowe (Guastaferro 2013: 268).
Kolejnym niezwykle ciekawym wtkiem jest historia Dennisa Wisea, czyli Cuttyego, ktry obrazuje wspzalenoci midzy ras, klas spoeczn i bied, oraz inkarceracj i sytuacj yciow byych winiw, wracajcych w te same patogenne rodowiska (por. Chaddha, Wilson 2011: 167-170). Dodatkowo, ta
cz narracji zdaje si afirmowa rwnie osobist inicjatyw
oraz podkrela potencja tkwicy w spoecznociach lokalnych.
Cutty rozkrca lokaln siowni, gdzie chopcy normalnie naraeni na wpadnicie w orbity gangw, czy czsto ju si tam znajdujcy, mog trenowa boks. Nie ma adnego instytucjonalnego
wsparcia, a fundusze na nowy sprzt dostaje od Barksdalea
(czyby prztyczek Simona w stron wadz miasta i samorzdw?). Warto zauway tu pewne podobiestwo do wtku Bubblesa, ktry prbujc odbi si od dna, rozkrca swoisty biznes,
sprzedajc drobiazgi na ulicach Baltimore, za jego historia sugerujca optymistyczny fina koczy si w kuchni dla biednych
i bezdomnych, gdzie Bubbles podejmuje prac jako wolontariusz, chcc odkupi swe winy8.
Obraz ycia rodzinnego, dziecistwa czy zwizkw w serialu, zwaszcza na przeciciach klasowych i rasowych, to jeszcze jedna potencjalnie bardzo ciekawa kwestia (zob. take Collins 2004: 146; Guastaferro 2013: 268). Wystarczy zauway, e
8 Warto pochyli si nad tymi dwoma wtkami przy jednoczesnej lekturze artykuu Patricii Hill Collins, wybitnej amerykaskiej socjoloki,
w ktrym opisuje ona wanie korzyci pynce z poczenia, na poziomie
zarwno teorii, jak i metodologii, zaoe intersekcjonalnoci z tradycyjnymi
wartociami amerykaskiego pragmatyzmu, pokazujcymi, e w zbiorowoci
i spoecznoci lokalnej tkwi sia caego spoeczestwa czy narodu (Collins
2012).
132
sceny seksu midzy dwiema mniej lub bardziej zwizanymi

uczuciowo postaciami odbywaj si tylko w wiecie policjantw
i prawa po stronie ulicy mamy jedynie pocaunek i sugesti
dalszych wydarze w scenie midzy Bellem i Donnette, wymykajcego si z domw kochanek Cuttyego czy sceny erotyczne
w trakcie imprez, gdzie wychodzcy z wizienia mczyni
otrzymuj po dwie partnerki.
Przykady potencjalnych intersekcjonalnych analiz wiata
przedstawionego, narracji i reprezentacji bohaterw, jakich mogaby podj si badaczka zainteresowana serialem Simona, mona mnoy. Celem niniejszego rozdziau byo przede wszystkim
wskazanie na szczegln pozycj Prawa ulicy w kontekcie socjologicznym, na wyjtkow w tym przypadku uyteczno perspektywy intersekcjonalnej oraz na obiecujce obszary do zbadania w przyszoci. Mam nadziej, e ujcie intersekcjonalne
z jednej strony pomaga zrozumie t produkcj jeszcze dogbniej, rwnie poprzez krytyk, z drugiej potwierdza, e serial
telewizyjny, o ile jest zrealizowany na tak wysokim poziomie jak
Prawo ulicy, moe by nie tylko doskonaym obiektem analizy
naukowej, lecz take wanym gosem w debacie akademickiej
i publicznej.
Bibliografia:
Anthias Floya, 2012, Hierarchies of Social Location, Class and Intersectionality: Towards a Translocational Frame, International Sociology, tom 28, zeszyt 1, s. 121-138.
Aoun Steven, 2004, True Crime, Metro Magazine, tom 141, s. 152156.
Atkinson Rowland, David Beer, 2010, The Ivorine Tower in the City.
Engaging Urban Studies After The Wire, CITY, tom 14, zeszyt
5, s. 529-544.
Belt Rabia, 2012, And Then Comes Life: The Intersection of Race, Poverty, and Disability in HBOs The Wire, Rutgers Race and Law
Review, tom 22, zeszyt 2, s. 1-28.
Bilge Sirma, 2013, Intersectionality Undone. Saving Intersectionality
from Feminist Intersectionality Studies, Du Bois Review, tom
10, zeszyt 2, s. 405-424.
Carbado, Devon W., 2013, Colorblind Intersectionality, Signs: Journal
of Women in Culture and Society, tom 38, zeszyt 4, s. 811-845.
133
Aleksandra Musia
Carbado Devon W., Kimberl Williams Crenshaw, Vickie M. Mays, Barbara Tomlinson, 2013, Intersectionality. Mapping the Movements of a Theory, Du Bois Review, tom 10, zeszyt 2, s. 303312.
Chaddha Anmol, William Julius Wilson, 2011, Way Down in the Hole:
Systemic Urban Inequality and The Wire, Critical Inquiry,
tom 38, s. 164-188.
Cho Sumi, Kimberl Williams Crenshaw, Leslie McCall, 2013, Toward
a Field of Intersectionality Studies: Theory, Applications, and
Praxis, Signs: Journal of Women in Culture and Society, tom
38, zeszyt 4, s. 785-807.
Collins Patricia Hill, 2004, Black Sexual Politics. African Americans,
Gender, and the New Racism, New York, London.
Collins Patricia Hill, 2012, Social Inequality, Power, and Politics: Intersectionality and American Pragmatism in Dialogue, Journal of
Speculative Philosophy, tom 26, zeszyt 2, s. 442-456.
Crenshaw Kimberle, 1991, Mapping the Margins: Intersectionality,
Identity Politics, and Violence Against Women of Color, Stanford Law Review, tom 43, zeszyt 6, s. 1241-1299.
Gibb Jane i Roger Sabin, 2009, Who Loves Ya, David Simon?, Darkmatter. The Wire Files, tom 4, s. 9-19.
Gopaldas Ahir, 2013, Intersectionality 101, Journal of Public Policy
and Marketing, tom 32, s. 90-94.
Guastaferro Wendy P., 2013, Crime, the Media, and Constructions of
Reality: Using HBOs The Wire as a Frame of Reference, College Student Journal, tom 47, zeszyt 2, s. 264-270.
Lurie Kaya, Breanne Shuster, 2015, Discrimination at the Margins: The
Intersectionality of Homelessness and other Marginalized
Groups, Seattle.
MacKinnon Catharine A., 2013, Intersectionality as Method: A Note,
Signs: Journal of Women in Culture and Society, tom 38, zeszyt 4, s. 1019-1030.
May Vivian M., 2014, Speaking into the Void? Intersectionality Critiques and Epistemic Backlash, Hypatia, tom 29, zeszyt 1,
s. 94-112.
McCall Leslie, 2005, The Complexity of Intersectionality, Signs: Journal
of Women in Culture and Society, tom 30, zeszyt 3, s. 17721796.
Nash Jennifer C., 2008, Re-thinking Intersectionality, Feminist Review, tom 89, s. 1-15.
134

Robbie Hillary, 2009, The Subversions of Heteronormative Assumptions
in HBOs The Wire, Dark Matter. The Wire Files, tom 4, s. 4345.
Rose Brian G., 2008, The Wire, w: The Essential HBO Reader, red. Gary
R. Edgerton, Jeffrey P. Jones, Lexington, s. 82-91.
Sharma Ash, 2009, All the Pieces Matter Introductory Notes on The
Wire, Darkmatter. The Wire Files, tom 4, s. 2-8.
Steans Jill, 2011, Gendered Bodies, Gendered Spaces, Gendered Places.
A Critical Reading of HBOs The Wire, International Feminist
Journal of Politics, tom 13, zeszyt 1, s. 100-108.
Szalavitz Maia, 2011, Study: Whites More Likely to Abuse Drugs Than
Blacks, Time, http://healthland.time.com/2011/11/07/study-whites-more-likely-to-abuse-drugs-than-blacks/ [dostp:
27.07.2015].
Venkatesh Sudhir, 2008, What Do Real Thugs Think of The Wire?,
Freakonomics. The Hidden Side of Everything, www.freakonomics.com/2008/01/09/what-do-real-thugs-think-of-thewire [dostp: 28.07.2015].
135
Aleksandra Mochocka
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Gry midzy autorem a odbiorc

w historycznych serialach kryminalnych
i ich ideologiczne implikacje
Abstrakt:
Artyku omawia wykorzystanie zabiegw metafikcyjnych na
przykadzie wybranywh produkcji brytyjskich i australijskich
z lat 20122015, mieszczcych si w kategorii historycznych seriali kryminalnych/proceduralnych: Ripper Street, Zagadki kryminalne panny Fisher (Miss Fisher's Murder Mysteries), Murder on
the Home Front oraz The Doctor Blake Mysteries. Metafikcyjno
(polegajca przede wszystkim na obnaaniu mechanizmw funkcjonowania i kreowania tekstu, ukazywaniu fikcyjnoci przedstawionego wiata oraz nastawieniu zabawowym), suy w nich
gwnie uruchomianiu gier nadawcy z odbiorc poprzez operowanie niesymetryczn dystrybucj informacji, a w warstwie ideologicznej przede wszystkim nostalgizowaniu teraniejszoci.
Sowa kluczowe:
serial proceduralny, serial historyczny, zagadka, gra z odbiorc,
metafikcyjno
Co maj wsplnego Ripper Street, Zagadki kryminalne panny Fisher, Murder on the Home Front oraz The Doctor Blake Mysteries1?
Cztery wspomniane tytuy to osadzone w realiach Wielkiej Brytanii lub Australii filmy telewizyjne nadawane w odcinkach 2
1 Serial Ripper Street by nadawany pod tym wanie tytuem przez

Canal+ (podobnie jak Miss Fisher's Murder Mysteries, czyli Zagadki kryminalne
panny Fisher). W wersji DVD serial rozpowszechniano pod tytuem Ripper
Street: Tajemnica Kuby Rozpruwacza. Dwch pozostaych seriali nie emitowano w polskich stacjach telewizyjnych w chwili przygotowywania tego tekstu.
2 Murder... to dwuodcinkowa miniseria, ktra mogaby by klasyfikowana rwnie jako film telewizyjny emitowany w czciach.
137
Aleksandra Mochocka
i wykorzystujce schematy fabularne typowe dla powieci detektywistycznej oraz konwencje znane z proceduralnych seriali
kryminalnych. Kolejn zbliajc je cech jest historyczno:
osadzenie fabuy w okrelonym, odlegym od wspczesnoci
okresie. Przykadw podobnych seriali mona przytoczy znacznie wicej, jak chociaby kanadyjski Murdoch Mysteries czy brytyjski Detektyw Foyle, jednak artyku koncentruje si na wspomnianych 4, jako stosunkowo zwartych produkcjach wyemitowanych w ostatnich latach (20122015), reprezentujcych w znacznym nateniu szczeglne zjawiska.
Serial Ripper Street zadebiutowa w grudniu 2012 roku
i do tej pory (lipiec 2015) liczy sobie 24 odcinki (ok. 60 minut
kady). Sezon 1. oraz 2. emitowaa telewizja BBC One, sezon 3.
przeja platforma Amazon Instant Video. Twrc i scenarzyst
serialu jest Richard Warlow, a gwnymi gwiazdami: Matthew
Macfadyen w roli analogicznej do Skrzetuskiego, udrczonego,
lecz walczcego o sprawiedliwo inspektora Edmunda Reida;
Jerome Flynn jako niezomny sierant Bennet Drake; Adam
Rothenberg jako jankeski lekarz, kapitan Homer Jackson; MyAnna Buring jako wacicielka domu uciech, Long Susan Hart, oraz
Charlene McKenna jako jedna z jej podopiecznych, Rose Erskine.
Jeli odnie si do chronologii ukazywanych realiw, to
kolejnym byyby Zagadki kryminalne panny Fisher, serial australijskiej telewizji ABC, emitowany w latach 20122015 (cznie 34
odcinki po 60 minut), a stworzony przez Deb Cox i Fion Eagger
na podstawie powieci kryminalnych Kerry Greenwood. Gwiazd
serialu, osadzonego w Melbourne lat 20., jest Essie Davis jako
idealnie pikna i wszechstronnie uzdolniona dama z towarzystwa,
niestronica od modnego stylu ycia wyzwolonej obyczajowo
flapper girl. Liczca ogem ok. 90 minut miniseria Murder on the
Home Front z 2013 roku, w reyserii Geoffreya Saxa, oparta na
scenariuszu Davida Kane'a, toczy si w bombardowanym przez
hitlerowskie Niemcy Londynie; gwne role graj Patrick Kennedy (jako Lennox Collins) i Tamzin Merchant (jako Molly Cooper).
Ostatnim w tym zestawieniu jest The Doctor Blake Mysteries, ukazujcy australijsk prowincj koca lat 50. Do tej pory powstay 3
sezony: cznie 28 odcinkw, w przyblieniu godzinnych. Serial
stworzyli George Adams i Tony Wright; tytuow rol gra w nim
Craig McLachlan.
138
Omawiane tu produkcje telewizyjne z definicji mieszcz

si w krgu kultury popularnej, rozumianej za Johnem Caweltim
jako rodowisko tekstw o wysokim stopniu konwencjonalnoci
(Cawelti 1976, 1995). Ich formularno jest jaskrawo widoczna.
Opieraj si o powtarzalne, doskonale znane wzorce i za to wanie za maestri w onglowaniu konwencjami doceniaj je odbiorcy. Przynalec do kina gatunkw, dostarczaj przyjemnoci
stanowic co w rodzaju zamwionego produktu (Loska 1998:
10). W tym rozumieniu tekst mona zaliczy do kultury popularnej nie z powodu popularnoci czyli np. ogldalnoci, ale z racji
nieukrywanego podobiestwa do innych tekstw, bezczelnej
wprost (z punktu widzenia twrczoci wysokoartystycznej) powtarzalnoci i schematycznoci. Za Caweltim zauway jednake
naley, i cakowita powtarzalno nie jest w kulturze popularnej
doceniana; wymagany jest jaki stopie przemylnego, twrczego
nowatorstwa. W omawianych serialach nowatorski zabieg polega
na wprowadzeniu metafikcyjnoci i powizanych z ni gier na
rnych poziomach tekstu.
Na potrzeby tej analizy zaadaptowane zostay pojcia wywodzce si pierwotnie z bada literaturoznawczych. Pierwszym
z nich jest metafikcyjno, wystpujca nie tylko w kreacjach artystycznych, ale take w takich formach kultury popularnej, jak
np. narracyjne gry fabularne3:
Sztuka zawsze bya iluzj, i () czsto, cho nie zawsze, bya
samowiadoma swego statusu ontologicznego. Tego rodzaju formalny narcyzm stanowi szerokie zjawisko kulturowe, nieograniczone form sztuki ani okresem historycznym (Hutcheon
1980: 17) 4.
Zgodnie z definicj proponowan przez Lind Hutcheon, metafikcja () to fikcja o fikcji, to znaczy fikcja, ktra zawiera w so-
3 Przykady metafikcyjnoci w narracyjnych grach fabularnych analizowaam w artykule White Wolf Black Dog: metafikcja w RPG (2007).
4 Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Aleksandry Mochockiej
przyp. red. W oryginale: Art has always been illusion, and (...) it has often,
if not always, been self-consciously aware of that ontological status. This formal narcissism is a broad cultural phenomenon, not limited by art form or
even by period.
139
Aleksandra Mochocka
bie komentarz dotyczcy swej wasnej narracji i/lub odnoszcy

si do swej wasnej tosamoci jzykowej5 (Hutcheon 1980: 1).
Nie wyczerpuje to oczywicie problematyki metafikcyjnoci. W niniejszym artykule w odniesieniu do omawianych seriali proponuj wic takie jej wyznaczniki, jak:
1)
obnaanie mechanizmw funkcjonowania i kreowania
tekstu,
2)
ukazywanie jawnej fikcyjnoci przedstawionego wiata
(tekst jako artefakt),
3)
nastawienie zabawowe przyjcie konwencji gry z odbiorc.
Mona powiedzie, e tekst metafikcyjny jest szyty bardzo
grubymi i widocznymi nimi. Narracja narcystyczna () jest
unaocznieniem procesu6 (Hutcheon 1980: 6). Metafikcyjno,
rozumiana jako eksponowanie ukrywanych zazwyczaj mechanizmw, jest w omawianych tu serialach realizowana jako formularno przerysowana, przede wszystkim pewnego rodzaju interserialowo (intertekstualno w obrbie grupy utworw). Fanowski serwis TV Tropes wymienia w przypadku Zagadek... ponad 70 takich konwencjonalnych elementw (Series...); w przypadku Ripper Street i The Doctor... mamy do czynienia ze zblionymi liczbami.
Fabuy omawianych seriali s widzom doskonale znane
opieraj si o schemat walki dobra ze zem. Celem protagonistw
jest przywrcenie sprawiedliwoci. Mona doszuka si tutaj elementw mitograficznych zo jest jednoznacznie diaboliczne,
std postacie takich antagonistw, jak Jedediah Shine z 2. sezonu
Ripper Street (serial siga, tak jak w przypadku innych postaci, po
nazwisko znaczce jego imi tumaczy si jako ukochany Boga, ale nazwisko wskazuje na podobiestwo do Lucyfera, upadego anioa wiata); Murdoch Foyle, zabjca Jane, siostry panny
Fisher; czy Rosanski, seryjny morderca z Murder.... Bokserska
walka Shine'a z Drake'iem w odcinku Our Betrayal Part Two (2.
sezon, 8. odcinek) upozowana zostaa na ostateczn bitw. Szkic
Metafiction (...) is fiction about fiction that is, fiction that includes within itself a commentary on its own narrative and/or linguistic identity.
6 Narcissistic narrative (...) is process made visible.
5
140
sylwetki bohatera ze strony BBC One peen jest zreszt apokaliptycznych metafor:
To policjant, ktrego wszyscy zarwno obawiaj si, jak i szanuj, lecz przy tym czowiek majcy obsesj na punkcie wasnej mocy i woli. Woli, ktra go spaczya, a jeli uda mu si postawi na swoim, spaczy wszystkich i wszystko, co tylko wpadnie mu w rce.
Biorc pod uwag jego cechy, mona go uzna za amoraln nemezis Reida. Tam, gdzie Reida ogranicza tak prawo, jak
moralno, Shine podobnych ogranicze nie odczuwa. Jeli Reid
nie znajdzie rodkw, aby go pokona, Shine stanie si potworem, ktry cakowicie pochonie jego wiat (BBC)7.
Pierwowzorem postaci Murdocha Foyle'a, przeciw ktremu staje

Phryne Fisher, mgby by Czerwony Ja z Mentalisty Foyle
przebywa co prawda w wizieniu, ale konsekwentnie odmawia
Phryne informacji o ostatnich chwilach i miejscu pochwku jej
utraconej siostry, ktr bestialsko zamordowa. wiat zmitologizowany podzielony jest na dobr i z stron. Nawet jeli w poszczeglnych odcinkach zbrodni dokonuj cakiem przecitni ludzie, staczajcy si we wasne otchanie, przeciwwag dla protagonistw, nemezis, musz by jednostki wyjtkowe, wrcz nadludzie, tacy jak polski matematyk Rosanski (Raski?) z Murder...
stojcy ponad prawem, z powodu niezwykych umiejtnoci
kryptologicznych chroniony przez brytyjski rzd.
Mwic o formularnoci, wskaza naley take na obecny
we wszystkich czterech produkcjach wpyw CSI: ogromny nacisk
na wizualno i widoczno (Kompare 2010), oparcie w metodzie
Kartezjaskiej (Ruble 2009: 2-3), ukazanie dochodzenia jako pracy zespoowej, ale z podkreleniem charyzmy wybitnych jednostek. Wszystkie 4 oferuj odbiorcom to, co Anglosasi okrelaj
jako eye candies wysmakowane, dopracowane wntrza i stroje,
7 An officer both feared and respected by all, he is, however, a man

obsessed by his own power and will. A will that has corrupted him and, if he
has his way, will corrupt all and everything that falls within his reach. As
such, he is Reids amoral nemesis. Where Reid is restricted by both the law
and morality, Shine suffers no such restriction. If Reid cannot find the resources to defeat him, Shine is a monster that might swallow his world
whole.
141
Aleksandra Mochocka
utrzymane w spjnej kolorystyce, a w nich atrakcyjnych wizualnie bohaterw. Obserwowanie postaci musi by przyjemnoci.
Przoduje w tym serial Miss Fisher's..., nagradzany zreszt za kostiumy. The Doctor... utrzymany jest w przygaszonej, pastelowej
tonacji, co ma nawizywa zarwno do kolorytu okolic Ballarat,
jak i tonacji kliszy filmowych z epoki, i przez to dodawa autentyzmu, ale ju pozostae tytuy wykorzystuj obowizkowe obecnie
w kinie akcji palety teal and orange, obficie podlewajc ujcia
morskim bkitem i odcieniami pomaraczu. Murder... oraz Ripper Street ukazuj sceny zniszczenia, rozkadu, biedy, ktre wygldaj piknie. Std prostytutki z East Endu maj w Ripper Street
nie tylko olniewajce jedwabne suknie na idealnie dopasowanych gorsetach, ale take komplet nienobiaych zbw i gadk
skr. Jeli trafi si szpetota, to tylko taka, ktra moe zafascynowa, jak np. komputerowo wykreowane ubytki tkanki kostnej
i policzka w odcinku Become Man (3. odcinek 2. sezonu), w ktrym gwnym motywem byy przeraajce warunki pracy w fabryce zapaek (dugotrwaa ekspozycja na fosfor). Bohater, ktry
w Murder... ma by odpowiednikiem historycznej postaci, doktora
Keitha Simpsona, zosta radykalnie odmodzony (Kane 2013).
Wizualno CSI to jednak nie tylko perfekcyjny wygld; to
take, a moe przede wszystkim, wiara w widzenie jako narzdzie poznania (Ruble 2009). Omawiane seriale stawiaj na piedestale metod naukow. Dedukcja jest istotna, co najwyraniej wida w Zagadkach..., ale nie a tak wana jak analiza prbek, eksperymenty fizyczne czy sekcje zwok. Filmy z uniwersum CSI zaspokajaj pragnienie wiarygodnoci i pewnoci, jak mona zyska tylko za pomoc metod naukowych, bada i powtarzalnych,
weryfikowalnych eksperymentw (Ruble 2009). W wymienionych serialach wida nacisk na analiz ladw fizycznych (sekcje
zwok, badania fizykalne).
Przeniesienie tej ideologii zostaje dokonane za pomoc
znanego, natychmiastowo rozpoznawalnego sztafau. W Ripper
Street jednym z centralnych bohaterw jest lekarz przeprowadzajcy nie tylko sekcje zwok, ale take wiele innych analiz kryminologicznych. Homer Jackson to Jankes; reprezentuje sob wiar
w szkieko i oko (by moe jego imi ma budzi skojarzenia
z imieniem bohatera opowiadania Faulknera, Ra dla Emilii), co
stanowi take doskonay pretekst, aby pokaza wprowadzajc
142
wiele anachronizmw laboratorium la dr Gil Grissom. Podobnie ma si rzecz z tytuowym doktorem Blakeiem to lekarz
przeprowadzajcy sekcje zwok; oprcz raportowania policji
oficjalnych wynikw, przeprowadza stosowne analizy w swoim
prywatnym gabinecie lekarza rodzinnego. Bohaterami Murder...
s byskotliwy patolog i jego asystentka, Molly Cooper, posta
wzorowana na asystentce dr. Simpsona, w rzeczywistoci noszcej nazwisko Lefebure, ktrej zreszt film jest dedykowany. Rwnie panna Phryne Fisher starannie bada lady materialne i chtnie korzysta z gadetw (samolotw, szybkich samochodw).
Procedura wykrywania zbrodni to nie tylko rozumowanie, ale
przede wszystkim zbieranie niepodwaalnego materiau dowodowego, w oparciu o rodki materialne.
Podobnie jak w CSI i niezliczonych produkcjach nim inspirowanych, w omawianych serialach nad rozwizywaniem zagadek kryminalnych wsppracuje grupa postaci, z ktrych kada
posiada odmienne, nawzajem dopeniajce si umiejtnoci. Pojawiaj si w nich take inne motywy: gwny posta niosca brzemi tragedii rodzinnej, mentor, gapowaty mody policjant, brutalny policjant z ludu.
W 3 przypadkach gwny bohater to osoba samotna, pozornie silna, naznaczona traum z przeszoci, pozostawiajc
zadr w psychice domknicie nieprzepracowanych problemw
na drodze do duchowego wyzwolenia stanowi zreszt gwn o
fabularn tzw. metaplotu (cigej fabuy czcej epizodyczne odcinki). Rodzaj traumy sytuuje tych bohaterw w szeregach postaci znanych z innych seriali proceduralnych, takich Patrick Jane
z Mentalisty: jest to utrata bliskiej osoby, dziecka crki w przypadku Reida i Blake'a, siostry w przypadku Phryne Fisher. Niepogodzeni z sytuacj bohaterowie prowadz, wbrew otoczeniu,
swoje prywatne ledztwo, uparcie dc do poznania prawdy.
Do innych typowych cech bohaterw naley posiadanie
podopiecznego i wcielanie si w rol mentora. Dotyczy to przede
wszystkim pary Phryne Fisher Dot (asystentka, awansujca na
to stanowisko z pozycji sucej w wielkim domu). Panna Fisher
czyni z Dot wyzwolon, wiadom kobiet, co niekiedy prowadzi
do momentw komicznych, jak ten, w ktrym tumaczy niemiaej i nieobytej modej katoliczce, do czego suy diafragma (jeszcze w 3. sezonie panna Fisher musi wyjania Dot, czym jest ele143
Aleksandra Mochocka
ktryczny wibrator). Podobnie funkcjonuj pary: patolog Lennox

Collins Molly, dr Blake dzielca z Blake'iem kwater pielgniarka Mattie O'Brien i policjant Charlie Davis; w Ripper Street
Reid i pocztkujcy na subie Dick Hobbs.
Bohaterowie maj swoje proste i czytelne etykiety (nie
w kadym serialu jednakowe np. na tle pozostaych tu omawianych, The Doctor... stara si budowa pewn gbi psychologiczn prezentowanych postaci). Oprcz obarczonego traum charyzmatycznego gwnego bohatera czy jego lub jej podopiecznych,
spotykamy take brutalnego glin czy te skorumpowanego
glin, ewentualnie policjanta nieudacznika, wtpliwej moralnoci politykw oraz inne wyraziste, formularne postacie (jak np.
uwiedzion niewinno). Przesad byo twierdzi, e metafikcyjne odsanianie mechanizmw kreowania takich postaci przydarza si tu w kadej scenie czy chociaby w kadym odcinku,
mona jednak trafi na spektakularne przypadki tego rodzaju zabiegu. W odcinku Dynamite and a Woman (sezon 2., odcinek 4.
Ripper Street) pojawia si problem upozorowania skutkw pobytu w areszcie, w celu uwiarygodnienia policyjnego informatora
(modego policjanta). Informator powinien wyglda na ofiar
brutalnoci policji. Gdy pada kwestia, Potrzebujemy jakiego
brutalnego policjanta, bohaterowie spogldaj znaczco na sieranta Drakea: Drake, masz jaki pomys?. Drake (czyli Smok),
jest od pocztku serii konsekwentnie kreowany na wiernego
i bezkompromisowego stra prawa, specjalist od brudnej, acz
skutecznej roboty. Chcc nie chcc, bierze si do dziea, proszc
koleg chodnym tonem o zdjcie kapelusza. W opisanej scenie
uzyskany jest efekt komiczny, ale rwnie pewna metafikcyjno:
posta zego gliny wie, e jest postaci zego gliny, e ma tak rol
do odegrania8.
Inn istotn cech tekstw metafikcyjnych jest ich denie
do podkrelania wasnej sztucznoci, statusu obiektw wykreowanych:
Doda naley, i w trakcie emisji tego odcinka BBC nadao zapowied programu Britains Secret Terror Force powiconego Irlandzkiej Armii Republikaskiej (Whittaker 2013).
8
144

Metafikcja to termin nadany twrczoci literackiej, ktra wiadomie i systematycznie kieruje uwag na swj status artefaktu,
aby stawia tym samym pytania dotyczce relacji midzy fikcj
a rzeczywistoci. Dostarczajc krytyki wasnych metod twrczych, tego typu pisarstwo nie tylko dry fundamentalne struktury fikcji narracyjnych, ale take eksploruje moliw fikcyjno
wiata poza granicami fikcyjnego tekstu (Waugh 2003: 2) 9.
Jak ten zabieg literacki zaaplikowa mona do bada nad

serialami? Trop tekst jako artefakt realizowany byby w tym
przypadku przede wszystkim poprzez konsekwentne dekonstruowanie (pozornie) rekonstruowanego wiata historycznego
oraz uzalenianie jego egzystencji od cile wyznaczanych relacji
z teraniejszoci (paratekstualizacj o ile mona uy takiego
okrelenia). W pieczoowicie odtwarzanych historycznych realiach Ripper Street, Zagadek... czy The Doctor Blake Mysteries wystpuj anachronizmy, ktrych istnienia nie mona wytumaczy
jedynie nieporadnoci scenarzystw (a przynajmniej nie tylko
nieporadnoci ekipy filmujcej, ktra skutkuje tak chtnie wyapywanymi przez fanw tzw. bloopers). Co wicej, jako informacje
istotne dla rozwizania zagadki kryminalnej proponowane s
najczciej te, ktre dostpne s odbiorcom, z ich bagaem interpretacyjnym ludzi XXI wieku wiat przedstawiony omawianych
seriali nie jest wic zamknity ani skoczony, musi korzysta
z paratekstualnych odniesie.
Doskonae przeciwiestwo takiego potraktowania historii
reprezentuje film telewizyjny z 2011 roku (zrealizowany, tak jak
Murder..., dla brytyjskiego ITV), pt. The Suspicions of Mr Whicher.
Tytuowy bohater filmu prowadzi ledztwo w sprawie morderstwa maego chopca, podejmujc prb oskarenia jego przyrodniej siostry Constance Kent. Wydarzenia ukazane w tym filmie
cho mog by znane odbiorcom z wielu innych rde, jako e
dotycz jednej z najsawniejszych afer epoki wiktoriaskiej
Metafiction is a term given to fictional writing which selfconsciously and systematically draws attention to its status as an artefact in
order to pose questions about the relationship between fiction and reality. In
providing a critique of their own methods of construction, such writings not
only examine the fundamental structures of narrative fiction, they also explore the possible fictionality of the world outside the literary fictional text.
9
145
Aleksandra Mochocka
dziej si w samowystarczalnym, wydzielonym wiecie, tak jakbymy obserwowali je przez kuloodporn szklan tafl. Murder on
the Home Front, Zagadki kryminalne panny Fisher, The Doctor
Blake Mysteries czy Ripper Street nieustannie dopominaj si
o nasz wspudzia posugujc si analogi teatraln, brakuje tu
czwartej ciany, usunitej za pomoc metafikcyjnoci.
Kwestia usuwania czwartej ciany wie si natomiast
z zagadnieniem zabawowego czy raczej growego nastawienia
tekstw metafikcyjnych, wspomnianym wyej przyjciem konwencji gry z odbiorc. Jak zauwaa Hutcheon (1980: 20) narcystyczne narracje obnosz si z obnaaniem obecnych w nich systemw fikcyjnoci i jzyka przed oczyma odbiorcy, z przeksztacaniem procesu tworzenia, poiesis, w cz wspdzielonej przyjemnoci z lektury10. Odbiorcy zapraszani s do udziau w grach
na rnych poziomach tekstu: na poziomie wiata przedstawionego, caoci utworu oraz grupy utworw (Martuszewska 2007).
Poprzez odwoania do wiedzy o wiecie, potencjalnie posiadanej
przez modelowego odbiorc, seriale te wczaj widzw w proces
odbioru, czynic z nich aktywnych wsptwrcw tekstu.
Literatura ma cechy gry/zabawy11 (Martuszewska 2007).
Czytelnik moe by uczestnikiem tej gry/zabawy jako obserwator (czynny) czy te wyobraniowy uczestnik wydarze przedstawianych w tekcie, a take jako wspuczestnik gry/zabawy
z nadawc (Martuszewska 2007). Mona przyj zaoenie, e
jest to suszne take w zwizku z innymi tekstami kultury, wcznie z serialami. Tak jak czytelnik w trakcie lektury staje si kibicem jednej z walczcych stron, uczestniczy w nich wyobraniowo
gry bohaterw staj si jego grami (Martuszewska 2007: 8-9),
tak odbiorca serialu moe identyfikowa si z wybranymi bohaterami i kibicowa ich poczynaniom. Odbiorca moe te stan
przeciwko autorowi, rozkodowujc gry/zabawy jzykiem czy
biorc udzia w kategorii
What narcissistic narrative does do in flaunting, in baring its fictional and linguistic systems to the reader's view, is to transform the process
of making, of poiesis, into part of the shared pleasure of reading.
11 Martuszewska stosuje ten zapis dla podkrelenia cznoci obu poj.
10
146

rnego rodzaju gier/zabaw midzy autorem wpisanym
w tekst a czytelnikiem wirtualnym, zarwno w ujciu caociowym na poziomie jednego utworu, jak grup tekstw, powizane
z oczekiwaniami odbiorcy i sposobami ich zwodzenia (Martuszewska 2007: 14-15).
Odbiorca byby wic albo kibicem, albo przeciwnikiem nadawcy.

Na poziomie grupy utworw Martuszewska mwi o grach/zabawach konwencjami, o posugiwaniu si konwencjami innych tekstw bd innych gatunkw ni ten, do ktrego przynaleno
zostaa zasygnalizowana na pocztku utworu (), o amaniu
konwencji zadomowionych (2007: 34) oraz o wdraaniu wszelkiego typu intertekstualnoci; jak np. naszkicowane wyej odniesienia do CSI/seriali proceduralnych (i nie tylko do nich Zagadki... maj wiele wsplnego z estetyk i narracj serialu The British
Hercule Poirot, a Ripper Street z filmowym cyklem o Holmesie
Guya Ritchiego, jak rwnie z serialem Copper).
Na poziomie wiata przedstawionego moliwe do odtwarzania byyby dla odbiorcy gry/zabawy midzy bohaterami ()
okrelane przez reguy/konwencje gatunkowe (Martuszewska
2007: 33). Takie gry/zabawy mieszcz si zazwyczaj na poziomie fabuy i determinuj zainteresowanie czytelnikw, a co za
tym idzie, ich identyfikacj z prezentowanymi postaciami, procesy projekcji oraz tworzenia hipotez na temat dalszego cigu
utworu (Martuszewska 2007: 33). W omawianych serialach
w tej kategorii wskaza mona przede wszystkim gry midzy
sprawcami zbrodni a protagonistami w roli detektyww; gry midzy protagonistami a skorumpowanymi czy nieprzyjaznymi
przedstawicielami prawa; wtki romantyczne, budowanie napicia midzy gwn postaci a jej partnerem (partnerk) w prowadzeniu dochodze (pary Blake i gospodyni prowadzca jego
dom, Jean Beazley; Collins i Molly Cooper; Reid i kolejne postacie
eskie; kapitan Jackson i Long Susan; Drake i Rose; Phryne Fisher i inspektor Jack Robinson); metafabua, oparta na poszukiwaniu informacji o zaginionej dziewczynce.
Na poziomie caoci utworu, relacji midzy wpisanym
w tekst utworu nadawc (midzy innymi narratorem) a adresatem (Martuszewska 2007: 34), moliwe s nastpujce opcje:
zwizane z kompozycj utworu dozowanie informacji dla odbiorcy, to jest udzielanie mu od razu wszelkich informacji bd
147
Aleksandra Mochocka
ukrywanie niektrych, zadawanie zagadek, manipulowanie tajemnicami, szczeglnie powizane z grami/zabawami fabularnymi (Martuszewska 2007: 34), jak rwnie gry/zabawy fikcj
i autentycznoci, czyli wszelkiego typu mistyfikacje i kamuflae,
takie jak podawanie elementw fikcyjnych jako zjawisk autentycznych, czy te odwrotnie, ufikcyjnienie elementw autentycznych (Martuszewska 2007: 34) oraz zawodzenie oczekiwa odbiorcy, czyli podsuwanie mu mylnych tropw czy bdnych
wskazwek (Martuszewska 2007: 34). Te wanie gry/zabawy
w omawianych serialach odnosz si do konstruowania i jednoczesnego dekonstruowania obrazu przeszoci.
Z grami midzy nadawc a odbiorc cz si wszelkiego
typu mechanizmy wzbudzania ciekawoci odbiorcy, podtrzymywania jego zainteresowania. Gra midzy bohaterami jest dla czytelnika interesujca midzy innymi dlatego, e staje si jego gr
(Martuszewska 2007: 77). Nale do nich z jednej strony zagadka
i tajemnica, z drugiej za sam ukad fabuy i wyzwanie, jakim jest
jej rekonstrukcja. Mieci si tu zagadnienie luki informacyjnej,
czyli dostarczanie odbiorcy informacji, ktr ten nie dysponuje
jak dugo odbiorca pozostaje ywo zainteresowany uzyskaniem
informacji wypeniajcych luk, tak dugo moliwa jest skuteczna komunikacja.
W przypadku analizowanych seriali wskaza mona na
zjawisko niesymetrycznej dystrybucji informacji na poziomie
wiata przedstawionego oraz na poziomie caoci utworu. Poniewa opieraj si one na schemacie fabularnym dochodzenia,
oczywistym jest, e niektrzy bohaterowie wiedz i rozumiej
wicej ni inni, a motorem rozwoju fabuy jest zdobywanie (oraz
ukrywanie) informacji, a do ostatecznego rozwizania, czyli zdemaskowania sprawcy bd sprawcw i wyjanienia motyww
zbrodni. Odbiorca ma podejmowa intelektualny wysiek i zgadywa, kto i dlaczego popeni zbrodni, wspuczestniczy w dedukcyjnych metodach tropicieli zabjcy (Jankun-Dopart 1998:
99). Gra midzy autorem a odbiorc, polegajca na swoistej manipulacji informacjami jest typowa dla powieci detektywistycznej (Martuszewska 2007: 82), z ktrej omawiane seriale czerpi.
Przyjemno czytania tekstw detektywistycznych, stawiajcych przed czytelnikiem problem do rozwizania, moe by, jak
zauwaa Marie-Laurie Ryan (2001: 178-182), dwojaka: samo148
dzielnemu dojciu do rozwizania zagadki nie ustpuje alternatywna opcja, czyli przyjemno z niespodzianki, gdy nie dojdzie
si do rozwizania, stanowicego, pomimo podejmowanych wysikw, zaskoczenie. Omawiane seriale id jednake pierwszym
tokiem mona odnale w nich fabuy, w ktrych poprzez odwoania do bagau interpretacyjnego wspczesnego widza
dystrybucja informacji jest kracowo niesymetryczna na korzy
odbiorcy, a niekorzy postaci ze wiata przedstawionego. Widzowie maj znaczn przewag w wycigu do wykrycia mordercy, wiedz i rozumiej wicej, ni przedstawiciele sprawiedliwoci. Postacie wiata przedstawionego s na straconej pozycji
w stosunku do odbiorcy, poniewa nie rozumiej tego, co widz
nawet majc do dyspozycji dowody czy przesanki, nie s w stanie zinterpretowa ich prawidowo a przynajmniej nie od razu.
Odbiorca potrafi (a przynajmniej ma tak moliwo) prawidowo zinterpretowa to, co dla postaci bdzie stanowi zagadk,
poniewa yje wspczenie.
Destabilizowanie fikcji o historycznoci przedstawionego
wiata, tworzenie fikcji historycznoci i obnaanie tej iluzji poprzez skracanie dystansu midzy widzami a postaciami (wsplny
wiat) suy midzy innymi dostarczaniu odbiorcom tego typu
przewagi, bdc jednoczenie czci gry/zabawy fikcj i autentycznoci (gra/zabawa na poziomie caoci utworu), jak rwnie odwoujc si do intertekstualnoci (gra/zabawa na poziomie grupy utworw wedug klasyfikacji Martuszewskiej). Pozostaje pytanie o pojawiajce si w tytule artykuu polityczne implikacje naszkicowanych powyej zabiegw. Co typowe dla tekstw metafikcyjnych (Hutcheon 1980: 24), destabilizowanie i dekonstruowanie wiata przedstawionego oraz akcentowanie jego
statusu artefaktu suy w omawianych serialach uzyskaniu efektu
defamiliaryzacji, z wszelkimi jej ideologicznymi (jak u Bertolda
Brechta) implikacjami. Defamiliaryzowane s zarwno formuy
(powieci kryminalnej, serialu proceduralnego), jak i historia
ale przede wszystkim status quo odbiorcy jako obywatela XXI
wieku. S to seriale tylko pozornie historyczne, w gruncie rzeczy ukierunkowane na teraniejszo.
Ciekawym przypadkiem interserialowoci destabilizujcej
historyczno przedstawianego wiata w dwch produkcjach
Ripper Street i Murder... s odwoania do postaci Molly Hooper,
149
Aleksandra Mochocka
granej w (kultowym ju) serialu Sherlock przez Louise Brealey.

Jak dobrze wiedz fani Sherlocka, posta Hooper wzorowana jest
luno na historycznej osobie Molly Lefebure, w latach 40. pracujcej przy policyjnych sekcjach zwok jako pierwsza kobieta w historii Wielkiej Brytanii. W Murder..., filmie powstaym na kanwie
wspomnie Lefebure, bohaterka j reprezentujca nosi nazwisko
Cooper. W Ripper Street posta kobiety-lekarki, jak si podkrela,
jednej z niewielu kobiet z takimi uprawnieniami, nazywa si
wprawdzie Amelia Frayn, ale za to odgrywana jest przez silnie
kojarzon z rol Hooper Louise Brealey.
Funkcjonowanie przeamujcych historyczno odwoa
do teraniejszoci zilustrowa mona na przykadzie pierwszego
odcinka Ripper Street, I Need Light. Odnalezienie ciaa modej kobiety podsuwa policji myl o powrocie Kuby Rozpruwacza, ale badanie zwok sugeruje, e to jedynie prba podszycia si pod zabjc prostytutek z Whitechapel. Inspektor Reid i jego gwardia
przyboczna, w osobach sieranta Drake'a i kapitana Jacksona,
musz odnale morderc szybciej, ni prasa i londyskie tumy
podchwyc myl o powrocie Rozpruwacza i nim zgin kolejne
ofiary. Jako widzowie, kibicujemy ich poszukiwaniom, a jednoczenie wchodzimy w gr z nadawc tekstu czy bdziemy w stanie domyli si, kto zabija i jakie s jego motywy, i czy bdziemy
w tym lepsi od Reida i spki? Bohaterowie odnajduj poszlaki, ale
ich nie rozumiej zabjc jest mionik pornografii, ktry pragnie zgromadzi kolekcj filmw dokumentujcych akt zabijania.
Natomiast widz, ktry wie, czym s tzw. snuff movies, posiada
zdecydowan przewag nad Reidem. Motyw snuff movies jest przy
tym przeniesiony dosownie, przebrany w wiktoriaskie (nieco
steampunkowe) realia, anachroniczny niczym uywany do ich
nakrcania sprzt (aby nie burzy naszej wiedzy o rozwoju kina,
kamera filmowa uywana przez perwersyjn szajk ulega
w finale odcinka spaleniu).
Odcinki Zagadek... zbudowane s wok wtku gwnego,
czsto uzupenianego wtkiem pobocznym; oba (zwaszcza w 1.
sezonie) wykorzystuj zazwyczaj jeden schemat fabularny morderstwo jest wynikiem pewnej patologii spoecznej, typowej dla
lat 20., ktra we wspczesnej Australii ju nie ma miejsca
(a przynajmniej tak jest to zasugerowane). Przykadowo, w 1.
odcinku 1. sezonu, Cocaine Blues, wtkiem pobocznym s niele150
galne aborcje, wykonywane w podziemiu, i ich przeraajce

skutki medyczne. Panna Fisher ratuje ofiar takiego zabiegu,
a nastpnie dziki sprytnej zasadzce doprowadza do ujcia
sprawcy. eby widz nie przegapi aluzji, Phryne prowadzi z inspektorem Jackiem rozmow, w ktrej wskazuje na przyczyny
podobnych tragedii: martwe dziewczta nie skadaj zezna; te,
ktre przeyy, nie bd nic mwi, eby nie trafi na 15 lat do
wizienia; prawo powinno by zmienione w domyle, na takie,
jakie obowizuje w Australii obecnie. Na podobnej zasadzie wykorzystane s motywy takie, jak karalno homoseksualizmu
i oglnie nietolerancja w stosunku do homoseksualistw, przemoc ekonomiczna wobec dzieci i kobiet, pedofilia, nietolerancja
wobec osb z zaburzeniami psychicznymi czy emigrantw, nierwnoci spoeczne. Panna Fisher wykracza poza swoj epok,
reprezentuje mentalno, z ktr ma si utosamia wspczesny
widz. Jej oburzenie w obliczu niesprawiedliwoci jest naszym
oburzeniem, ale jednoczenie, inaczej ni Phryne, wiemy, e pozornie nienaruszalne patologie ycia spoecznego nie bd trway wiecznie nieprzypadkowo serial nadaje australijska telewizja
publiczna.
W 2. odcinku 3. sezonu, Murder and the Maiden, pojawia
si modelowe metafikcyjne destabilizowanie historycznoci: tu
przy bazie lotnictwa wojskowego znaleziono ciao modej kobiety;
jednoczenie z bazy zdezerterowa (bd zagin) onierz. Phryne prowadzi obie te sprawy. onierz nosi nazwisko James Manning (dla pewnoci, nazwisko powtrzone jest kilkakrotnie, jak
rwnie pokazane w zblieniu na wszywk w mundurze). Posta
panny Fisher, nieznajca przecie historii Chelsea Elizabeth
Manning/Bradleya Edwarda Manninga, nie moe wiedzie, jak to
zinterpretowa, ale widz (jeli oczywicie jest cho powierzchownie obeznany z afer WikiLeaks) ju wie, e ofiara i dezerter to ta sama osoba, a morderstwo moe si czy ze szpiegostwem oraz nieprawidowociami w armii.
W przypadku The Doctor Blake Mysteries tego rodzaju
przewaga odbiorcy nie jest wykorzystywana tak czsto, jak w Zagadkach... czy Ripper Street, ale take ma miejsce. Tytuowy doktor cierpi na zesp wstrzsu pourazowego, nabyty w japoskim
obozie koncentracyjnym; jego otoczenie tego nie rozumie, ale
wskazwki, e Blake zmaga si z PTSD, s a nazbyt wyrane dla
151
Aleksandra Mochocka
widzw obeznanych z tematem (m. in. za porednictwem seriali

kryminalnych, ktre w ostatnich latach czsto ukazuj postacie
weteranw wojen na Bliskim Wschodzie). W 6. odcinku 1. serii, If
the Shoe Fits, morderstwo popeniono w fabryce zatrudniajcej
emigrantw z Polski, a podawane widzom wskazwki sugeruj
wykorzystywanie seksualne pracownic. 2. odcinek 1. sezonu, The
Greater Good, osnuty jest wok prby zatuszowania efektw
ubocznych australijskiego programu atomowego motywem
czytelnym dla widza, a nowym dla Blake'a, jest choroba popromienna. W 3. odcinku 1. serii, Death of a Travelling Salesman, Blake przeglda dokumenty jednego z bohaterw i trafia na kolekcj
fotografii, przedstawiajcych modych atletw; najwyraniej nie
rozumie, co to oznacza, i chyba znacznie pniej ni wspczeni
widzowie domyla si, e kolekcja naleaa do homoseksualisty.
Specyficzny wymiar ideologiczny ma metafikcyjna ahistoryczno Murder on the Home Front, pretekstowo opartego na
wspomnieniach Molly Lefebure. Filmowa Molly i jej mentor cigaj morderc modych kobiet (dusi ofiary i wycina na ich jzykach swastyk). Oprcz oczywistego mylnego tropu, jakim jest
Brytyjczyk niemieckiego pochodzenia, do wyboru mamy trzech
podejrzanych brytyjskiego onierza niestronicego od cikich
uywek; waciciela nocnego klubu, o mieszanym pochodzeniu
(powracajcy ze suby wojskowej ojciec przywiz jego matk
z Dalekiego Wschodu); oraz Polaka, inteligenta, kryptologa. Murder... maluje Londyn dosownie i w przenoni w ciemnych, ale
i przejaskrawionych barwach. onierz i reprezentant pwiatka
przedstawieni s jako jednostki zdegenerowane, moralnie wyniszczone, ale swojskie, mieszczce si w prawidowym porzdku
rzeczy (onierz-Brytyjczyk; reprezentant pwiatka jako owoc
Brytyjskiego kolonializmu). Winny okazuje si by prawdziwy
Obcy Polak. Nie mona postawi go przed sdem, poniewa (jak
tumacz bohaterom przeoeni) jest z punktu widzenia wadz
uyteczny, cho wida przecie, e jego obecno w Londynie
przynosi tragiczne skutki.
Omwienie wszystkich przypadkw metafikcyjnoci,
obecnych w czterech przedstawianych tu produkcjach, wykraczaoby poza ramy niniejszego tekstu. Z koniecznoci ograniczam si
wic do przyblienia wybranych, najbardziej znamiennych przykadw. Czy kady odbiorca dostrzee metafikcyjno w Ripper
152
Street albo Zagadkach...? Zgodnie z zaoeniami Jane Feuer, produkcje telewizyjne, takie jak seriale, cechuje efekt nadmiaru
otwarto tekstu umoliwia rne odczytania, take lektury alternatywne (za Wilk 1997: 22). Podstawowym zadaniem historycznego serialu proceduralnego jest wpasowanie si w sprawdzone
wzorce i zapewnienie opacalnego poziomu ogldalnoci. Powracajc do postawionego w tytule problemu politycznych implikacji zastosowanej metafikcyjnoci wypada stwierdzi, e omawiane seriale w swojej warstwie ideologicznej podkrelaj uprzywilejowany status wspczesnego widza. Uprzywilejowanego nie
tylko dlatego, e dysponuje niedostpnymi dla ekranowych detektyww informacjami, ale przede wszystkim dlatego, e wspczesno jest lepsza, wygodniejsza, bardziej otwarta na inno. Ich
historyczny sztafa funkcjonuje podobnie jak rzeczywisto inscenizowana w mock-documentary (Ogonowska 2010: 271), ma
suy refleksji nad wybranymi aspektami kultury (tame).
Trawestujc myl Fredrica Jamesona 12, mona byoby je uzna za
nostalgiczne filmy o teraniejszoci, osadzone w przeszoci.
Bibliografia:
BBC, 2015, Jedediah Shine, BBC.co.uk, www.bbc.co.uk/programmes/profiles/rGk9JTC9Y7fNhP7c983XW/jedediah-shine [dostp:
20.07.2015].
Cawelti John, 1976, Adventure, Mystery, and Romance. Formula Stories
as Art and Popular Culture, Chicago, London.
Cawelti John, 1995, The Concept of Formula in the Study of Popular Literature, w: The Study of Popular Fiction. A Source Book, red. Bob
Ashley, London, s. 97-92.
Hutcheon Linda, 1980, Narcissistic Narrative. The Metafictional Paradox, Waterloo.
Jankun-Dopart Mariola, 1998, Film kryminalny, w: Kino gatunkw
wczoraj i dzi, Krakw, s. 97-112.
Kane David, 2013, Not everyone pulled together as the bombs rained
down the blackout provided a perfect opportunity for murder,
says David Kane, the man behind a grisly new two-part whodun-
Jameson dzieli filmy nostalgiczne na: dotyczce przeszoci i osadzone w przeszoci; przetwarzajce przeszo; oraz osadzone wspczenie
i przywoujce przeszo (za Kornatowska 1997: 166).
12
153
Aleksandra Mochocka
nit, Mail Online, www.dailymail.co.uk/femail/article-2307557/Murder-On-The-Home-Front-Not-pulled-wartime-says-David-Kane.html [dostp: 20.07.2015].
Kompare Derek, 2010, CSI, Chichester.
Kornatowska Maria, 1997, Nostalgia modny przedmiot podania,
w: Niedyskretny urok kiczu. Problemy filmowej kultury popularnej, red. Grayna Stachwna, Krakw, s. 161-175.
Loska Krzysztof, 1998, Kino gatunkw wprowadzenie, w: Kino gatunkw wczoraj i dzi, Krakw, s. 7-12.
Martuszewska Anna, 2007, Radosne gry. O grach, zabawach literackich,
Gdask.
Mochocka Aleksandra, 2007, White Wolf Black Dog: metafikcja w RPG,
w: Kulturotwrcza funkcja gier: gra jako medium, tekst i rytua,
red. Augustyn Surdyk, Pozna, s. 157-165.
Ogonowska Agnieszka, 2010, Mock-documentary i faction-genre:
wyzwanie dla kina dokumentalnego i paratekstualne gry z widzem, w: Kino po kinie. Film w kulturze uczestnictwa, red. Andrzej Gwd, Warszawa, s. 269-292.
Ruble Raymond, 2009, Round Up the Usual Suspects. Criminal Investigation in Law and Order, Cold Case, and CSI, Westport, London.
Ryan Marie-Laure, 2001, Narrative as Virtual Reality, Baltimore, London.
Series: Miss Fisher's Murder Mysteries, 2015, Tvtropes, http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Series/MissFishers_MurderMyst
eries [dostp: 20.07.2015].
Waugh Patricia, 2003 (1984), Metafiction. The Theory and Practice of
Self-Conscious Fiction, London.
Whittaker Stu, 2013, Ripper Street 2.4 Review, Dynamite and a Woman,
What Culture, http://whatculture.com/tv/ripper-street-2-4review-dynamite-woman.php [dostp: 20.07.2015].
Wilk Eugeniusz, 1997, Neokicz w ikonosferze audiowizualnej, w: Niedyskretny urok kiczu. Problemy filmowej kultury popularnej, red.
Grayna Stachwna, Krakw, s. 19-25.
154
Patrycja Dziubczyska
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Muzyka jako element wiata przedstawionego

w wybranych serialach telewizyjnych (Dowody
zbrodni, Dr House, Pogoda na mio, Glee)
Abstrakt:
Referat skupia si na piosenkach (utworach muzycznych zawierajcych nie tylko warstw dwikow, ale take warstw sown) obecnych w serialach z krgu telewizji jakociowej. Wykorzystujc przykady zaczerpnite z czterech wybranych seriali
(Dowody zbrodni, Dr House, Pogoda na mio i Glee), udowodniono, e serial (w warstwie wizualnej) konkretyzuje przedmiot
emocji, a muzyka je uoglnia. To ona ma te zdolno podkrelania wizualnej metafory, ktra moe wychodzi poza tre obrazu. Muzyka nadaje nowy sens i pogbia znaczenie, wspierajc
waciw percepcj utworw. Wnoszc okrelon atmosfer,
moe nie tylko decydowa o wydwiku scen, ale take kontrastowa z wymow obrazu, ktremu towarzyszy oraz uoglnia
nastrj danego odcinka i, co wicej, wzmaga sympati lub antypati w stosunku do bohatera. Muzyka wprowadza nowe kwestie do toku filmowego, jak i podsumowuje to, co zostao pokazane na ekranie.
Sowa kluczowe:
muzyka, wiat przedstawiony, funkcje muzyki, dramaturgia,
Glee, Dr House, Dowody zbrodni, Pogoda na mio
Tre tego, co jest widoczne na fotografii, daje si opisa w sposb wzgldnie obiektywny. Zobrazowa mona rwnie to, co
zobaczyo si w filmie i zrelacjonowa to, co przeczytao si
w ksice. O wiele trudniej jest powiedzie, czym jest muzyka, co
dokadnie oznacza i z czym musi si zmierzy. Muzyka, tak jak
tekst czy seria uj, skada si z sekwencji elementw. Jednake
w przeciwiestwie do obrazw i tekstw nie tworzy adnych
konkretnych treci i sensw (Larsen 2007: 43). Obrazy i teksty
jzykowe s znakami, ktre zawieraj w sobie element znaczony
155
i znaczcy, muzyka natomiast jest struktur dwikow, sekwencj nut zorganizowan w relacji do pewnego ukrytego kodu
syntaktycznego. Oznacza to, e obrazy i teksty s znakami, ktre
mog odnosi si i reprezentowa co poza sob. Film, literatura
i sztuka w oglnym rozumieniu s reprezentacyjnymi formami
sztuki, natomiast muzyka nie.
Sowny opis muzyki przysparza badaczom wielu problemw. Muzyka sama sob niczego nie reprezentuje i nie moe
zawiera w sobie innego sensu, ktry mgby zosta odniesiony
do jej opisu. Dlatego kady, kto podejmuje prb jej przedstawienia, jest zmuszony do stosowania terminologii muzycznej
i do charakterystyki muzyki samej w sobie, to za wymaga od
czytelnika dobrej znajomoci specjalistycznego sownictwa. Jednake, jak zauway Peter Larsen, lepiej jest czyta nuty anieli
ich sowny opis (Larsen 2007: 43). Kwestie dotyczce muzyki
stan si bardziej przejrzyste, kiedy pojawi si wicej opracowa powiconych sferze dwikowej.
Mechanicznie zarejestrowany i odtwarzany dwik we
wczesnym stadium rozwoju kina by nie tylko rewolucj, ale take jedn z najwikszych zagadek w historii filmu. Jak pisa Marek
Hendrykowski, pojawienie si dwiku na ekranie z jednej
strony niewtpliwie byo wiadectwem postpu, z drugiej
w generalnie wywoywanych efektach stanowi on przejaw estetycznego, artystycznego i kulturowego regresu (Hendrykowski 2003: 18). Postp tak naprawd przynis regres, poniewa
materia wizualny egzystowa obok materiau dwikowego.
Niestety, we wczesnej fazie rozwoju kina dwikowego tworzywo akustyczne nie nadao za sfer wizualn.
Ten niski poziom integracji audialnej i wizualnej przynis wiele obaw i krytyki ze strony wczesnych badaczy. Alan
Williams zwrci uwag na aktorw, ktrzy duo tracili na kinie
dwikowym (Williams 2003: 14). Nie chodzio mu jednak
o warstw brzmieniow artysty (przypadek Poli Negri, ktra za
spraw zbyt skrzekliwego gosu przestaa by penowartociow artystk), ale o zbyt ekspresyjn gr i sfeminizowany wizerunek w kontekcie nowej kultury. Swj niepokj wyrazi rwnie
Siergiej Eisenstein, ktry obawia si wpywu synchronicznego
dwiku na monta i jego cigo.
156
Warto przy tym zauway, e wprowadzenie do filmu

niemego synchronicznie nagrywanego dwiku w sposb do
zasadniczy dopenio mechanizacji medium, jakim byo kino. Potwierdzio si to 6 padziernika 1927 roku w sali projekcyjnej
wytwrni braci Warner, w ktrej odbya si pierwsza projekcja
filmu Alana Croslanda pod tytuem piewak jazzbandu. Wydarzenie to rozpoczo zupenie now epok filmow i zrodzio
zagadk, nad rozwizaniem ktrej spekulowao wielu badaczy,
mianowicie dlaczego, mimo braku wczeniejszych oznak niezadowolenia, publiczno nagle zaaprobowaa film dwikowy,
reagujc tak, jakby ju od dawna bya nieusatysfakcjonowana
kinem niemym? (ukowska-Sypniewska 2000: 50). Nie da si
ukry, e ten, powszechnie postrzegany jako kiepski, film powiza dwie formy filmowe, ktre do tej pory istniay oddzielnie. Po
raz pierwszy w kinie pojawio si nagranie sceniczne z synchronicznym dwikiem. Dwik nada filmowi zupenie nowy wymiar.
Dzi nieme filmy wydaj si do pewnego stopnia osobliwoci i wzbudzaj mieszane uczucia. Muzyka nadaa filmowi
ycie. To ona rnicuje ekranowe wydarzenia, akcentuje sceny,
sowa i gesty, pozwala na wyraanie emocji, komentuje poza
kadrem emocje bohatera, a w kadrze dziaa jako czynnik rozwoju akcji. Niekiedy muzyka podkrela wizualn metafor i nadaje
obrazowi nowy sens, pogbiajc jego wymow. Funkcje muzyki
filmowej s niejednoznaczne i pynne, poniewa najczciej wzajemnie si przenikaj i oddziauj na siebie.
Wrd teoretykw kina nie byo zgody co do udziau
dwiku w kinie, a tym bardziej w serialu. Niemal kady z nich
dostrzega w warstwie dwikowej zupenie inny materia. Pojawiay si liczne i bardzo rne systematyzacje muzyki i jej
funkcji w odniesieniu do zjawisk wizualnych w filmie dwikowym. Jednym z teoretykw przygldajcych si temu zjawisku
by Siergiej Eisenstein, ktry przenis cay zestaw poj muzycznych na metody konstruowania filmu (Lissa 1964: 125).
W jego lady prbowali pj midzy innymi: Bla Balzs, John
Huntley czy Jerzy Paewski (Lissa 1964: 127-130). Jednake,
kiedy signiemy do dzie teoretykw, muzykologw, krytykw
czy te filmoznawcw zauwaymy pewne powtarzajce si
funkcje. Dla przykadu Zofia Lissa, David Bordwell, Kristin
157
Thompson oraz Alicja Helman scharakteryzowali odrbne typologie, w ktrych znajdziemy midzy innymi funkcj symboliczn,
ilustracyjn czy ekspresyjn.
Funkcje muzyki filmowej s na tyle uniwersalne, e realizuj si nie tylko w filmach penometraowych czy krtkometraowych, ale rwnie w serialach telewizyjnych, ktre przeywaj obecnie swj renesans. Lokalizacja muzyki (dwik diegetyczny i niediegetyczny) odpowiada za jedne z najwaniejszych i najbardziej oczywistych funkcji muzyki. Dwik wystpujcy w wiecie przedstawionym, zazwyczaj pojawia si w kadrze. S to kwestie bohaterw, odgosy miejsc prezentowanych
w danym momencie lub po prostu muzyka wykonywana przez
bohaterw. Doskonale przedstawia to scena z serialu Pogoda na
mio, w ktrej jedna z gwnych bohaterek gra na fortepianie
i piewa dla swojego przyszego ma (sezon 1., odcinek 15.);
takie rozwizanie pojawia si rwnie w serialu Dr House w scenach gdy gwny bohater gra na fortepianie, harmonijce czy te
gitarze (sezon 1., odcinek 6.; sezon 3., odcinek 15.; sezon 5., odcinek 21.). Serial Glee, traktujcy o grupie amerykaskich licealistw, w kadym z odcinkw prezentuje muzyk diegetyczn odpowiadajc za rozwj akcji. Muzyka wykorzystana w tych serialach oznacza tempo wydarze zwykle wasnym rytmem, nasila
i podkrela akcj. Jest uywana do charakteryzowania rodkw
narracyjnych za spraw lejtmotyww, ktre niekoniecznie su
do przedstawiania postaci, ale mog by traktowane jako
stwierdzenia na ich temat, opis ich cech charakteru i odgrywane
role w fabule. Zastosowanie tak zwanego zogniskowania suy
do postrzegania fabuy z punktu widzenia jednego bohatera i rewelacyjnie oddaj to odcinki serialu Glee, ktrych bohaterowie
wanie za pomoc utworw muzycznych opowiadaj swoje historie (sezon 1., odcinek 10.; sezon 1., odcinek 18.)1.
Pocztki muzyki filmowej nie byy atwe: trudno byo pogodzi motyw muzyczny z tym, co pojawiao si na ekranie. Muzyka bya monotematyczna i opieraa si gwnie na partytuGwna bohaterka (Rachel w tej roli Lea Michele) piewa utwr
Crush Jennifer Paige, prezentujc mio do nauczyciela ze swojego punktu
widzenia; gwny bohater (Finn Cory Monteith) wykonuje piosenk o podaniu swojej ukochanej.
1
158
rach. Cay czas musia jednak istnie zwizek pomidzy muzyk

i narracj. Kiedy w latach 50. w kinie pojawi si obraz wdowy
z akompaniamentem wesoej muzyki, krytycy podjli dyskusj
na temat tego co to znaczy, e muzyka musi pasowa. Siegfried
Kracauer rwnie zwrci uwag na to wydarzenie i stwierdzi,
e dzieo filmowe zyskao na tego rodzaju poczeniach, poniewa pozwolio na dowiadczanie historii tej kobiety w niestandardowy sposb (Larsen 2007: 83). Zaczto si rwnie zastanawia nad tym, czy muzyka musi zawsze wspgra z obrazem
i czy istniej takie przypadki, kiedy nie da si jej wpasowa
w dan scen. Dopasowanie wymaga z kolei od odbiorcy konstruowania analogii pomidzy strukturalnymi relacjami dwch
odrbnych materiaw.
Warto jednak w tym miejscu zwrci jeszcze uwag na to,
e filmy penometraowe nie zawieraj w sobie tak duo muzyki
diegetycznej, ani nie eksponuj tak silnie konkretnych tematw
muzycznych, jak ma to miejsce w serialach. O wiele czciej posuguj si dwikiem niediegetycznym, ktry jest spoza kadru
i jego gwnym celem jest wzbogacenie akcji filmu. Muzyk t
przyjmujemy na zasadzie konwencji i wiadomi jestemy tego,
e tak naprawd nie pojawia si ona w wiecie przedstawionym.
Dwik niediegetyczny ma du swobod w doborze rodkw,
jakimi si posuguje. Moe komentowa, ogranicza wiadomo
widza i pokazywa mu ciek interpretacyjn.
Muzyka niediegetyczna buduje nastrj, wsptworzy
dramaturgi i moe rwnie sugerowa emocje. Marek Hendrykowski wskaza na fakt, e z dwikiem zapisanym cyfrowo i odtwarzanym na ekranie monitora mona zrobi praktycznie
wszystko (Hendrykowski 2003: 29). Trudno si z nim nie zgodzi, zwaszcza i niektre z epizodw omawianych tu seriali
manipuluj dwikiem w taki sposb, e widzowi bardzo trudno
okreli rdo dwiku. Dobrym tego przykadem jest serial
Dowody zbrodni, gdzie zastosowane zabiegi stylizujce sprawiaj, e odbiorcy nie maj pewnoci co do pochodzenia muzyki.
Porzucenie pewnych oglnie przyjtych zasad sprawia, e oczekiwania widzw zostaj zawiedzione. Jednake podajc za
konwencj i przypisujc dwikom naturalnym pochodzenie
z kadru, tym wytworzonym przez czowieka przypiszemy nienaturalno i pochodzenie spoza kadru. Jak wiadomo, czowiek
159
syszy w kilku wymiarach i precyzyjnie okrela pochodzenie

dwikw, dlatego te im czciej jest oszukiwany, tym wiksz
przyjemno powinno mu to sprawia.
Dwik, ktry wystpuje w kadrze, jest powizany z funkcj narracyjn muzyki. Jeli owa funkcja ma zosta zrealizowana,
to muzyka musi by w jaki sposb dowiadczana i rejestrowana
przez odbiorcw. Nie rodz si wtedy pytania natury technicznej
o to, czy odbiorca syszy muzyk, tylko pytania o to, jak ona jest
syszana. Kiedy pojawia si w kadrze i jest wykonywana przez
jednego z bohaterw, staje si wanym elementem narracyjnym.
Co ciekawe, ta funkcja realizuje si rwnie dobrze poza kadrem,
poniewa uwani i inteligentni odbiorcy wychwytuj dany
utwr, ktry suy podkreleniu charakteru danego odcinka.
Ogldanie wybranego epizodu jest aktem interpretacyjnym, nieustannym przetwarzaniem informacji, ktre do nas docieraj.
Klasyfikujemy go, oceniamy, przepuszczamy przez filtr wasnej
wiedzy i rozwaamy, jak naley go rozumie w stosunku do narracji i narratora.
John Sloboda twierdzi, e chocia muzyk w tym kontekcie naley traktowa jako pewien zamknity podsystem niepowizany trwale z innymi domenami poznawczymi, to jednak
obszary te nie s cakowicie uszczelnione i muzyczne dowiadczenie w rzeczywistoci jest przekadane na inne tryby reprezentacyjne (Larsen 2007: 207). Narracja jest jednym z takich
trybw. Sama muzyka nie dotyczy niczego innego, ale w pewnych okolicznociach moemy usysze niektre rodzaje muzyki
jako element narracji, co moe powodowa na przykad opowiadanie o muzyce (muzykolog opisujcy swoj sonat jako dramat
albo konflikt, ktry mona rozwiza). Muzyka nie jest wic narracj, ale si do niej upodabnia, a kiedy jest zintegrowana z kontekstem serialu, funkcjonuje jako analiza strukturalna serialowej
narracji.
Muzyka usamodzielnia si za spraw szeroko pojtego
asynchronizmu i dziki niemu staje si maksymalnie niezalena,
poniewa moe pokazywa przestrzenie, ktre nie wystpuj
w obrazie. Ekran w bardzo zrczny sposb operuje przestrzeniami, bowiem w jednej chwili moemy przenie si np. z dungli na pustyni, nie zwaajc na istniejce granice. Na zasadzie
skojarze i pewnych dowiadcze yciowych odbiorca uzupe160
nia fragment obrazu o kolejne elementy. Posiadana wiedza

o realnym wiecie i otaczajcej go rzeczywistoci kae mu si
domyla, e za granicami tego, co widzi, istnieje co wicej.
W bardzo wyrany sposb ta funkcja jest przedstawiona niemal
w kadym z odcinkw serialu Dowody zbrodni. Zbrodnie dokonane kiedy, rozwizywane s tu i teraz, kada (paradoksalnie)
zamknita sprawa jest rozwizywana wedug utrwalonego
schematu, na kocu ktrego pojawia si zamknicie i ktremu
towarzyszy charakterystyczny utwr reprezentujcy przestrze.
Warto dla przykadu wskaza 2. odcinek z 1. sezonu pod tytuem
Gleen, ktry w scenach kocowych przedstawia mczyzn,
rozmawiajcego ze swoj on przez telefon. Widzowie wiedz,
e prezent, ktry gwny bohater zostawi dla swojej ony, ukrywa bomb. Podczas rozmowy kobieta otwiera paczk i w suchawce syszymy wybuch. Nie widzimy eksplozji, ale potrafimy
j sobie wyobrazi za spraw naszej wiedzy i dowiadcze. Widzimy przestrze, ktrej na ekranie nie ma. By podkreli cay
sens odcinka, zostay wykorzystane utwory Bonnie Tyler Total
Eclipse of the Heart i Bryana Adamsa pod tytuem Straight From
the Heart.
Film dwikowy uywa caego arsenau technik muzycznych do prezentacji emocji i nastrojw; muzyka zacza wskazywa na napicia i rnego rodzaju konwencje. Jej najwaniejszym zadaniem stao si podkrelanie i wzmacnianie tych wrae, ktre ju zostay wywoane za spraw obrazw, dialogw
czy ustawienia kamer. Stosujc gwatowne akordy, podkrelaa
nage reakcje bohaterw, a za porednictwem delikatnych motyww wskazywaa na ich nastrj. Naley w tym momencie
wspomnie o tym, e emocje wyraane za spraw muzyki musz
mie jakie rdo, co oznacza, e al musi by za czym, nienawi do kogo, a rado z czego itd. To wanie dziki temu odbiorca zrozumie zoono ycia psychicznego bohatera i bdzie
w stanie poj jego postpowanie.
Max Steiner wyrazi pogld, e muzyka musi zawiera
nie tylko emocjonaln bezporednio, ale take utrzyma pewien wyporodkowany poziom jakoci, by bya odpowiednia do
obrazu (Hendrykowski 2003: 58). To bardzo wana uwaga, poniewa muzyka jest niezwykle przydatna w procesie wcigania
widza w wiat serialowej fikcji, gdy ma bezporedni dostp do
161
jego psychiki. To ju nie tylko kwestia uwiadomienia sobie

przez odbiorc, e muzyka jest, ale take odniesienie si do jego
aktywnoci mentalnej podczas wykorzystywania wskazwek,
ktre muzyka daje okrelajc sceneri, postacie i ich punkty widzenia. Takie dziaanie muzyki, pomaga okreli konkretny nastrj, charakter i znaczenie emocjonalne sceny, a niekiedy caego
serialu.
Odbiorca rozumie zachowania bohaterw, poniewa
przypisuje im okrelone przeycia psychiczne. Bez wikszych
wic problemw odczyta scen z serialu Glee (sezon 1., odcinek
10.), w ktrej jeden z gwnych bohaterw Finn (w tej roli Cory Monteith) piewa utwr (Youre) Having My Baby swojej
dziewczynie. Zadaniem odbiorcy jest dostrzeenie zdenerwowania tego chopca, pewnej dezorientacji i prby odnalezienia
si w nowej sytuacji. Podobna sytuacja dotyczy Pogody na mio
i odcinka (sezon 6., odcinek 23.), w ktrym gwni bohaterowie,
Peyton (Hilarie Burton) i Lucas (Chad Michael Murray) wracaj
ze swojej uroczystoci lubnej i dochodzi do sytuacji, w ktrej
kobieta moe straci ycie i dziecko, za spraw poronienia. Do
tej sceny zosta dobrany utwr Matta Nathansona pod tytuem
Wedding Dress. Widz powinien odczyta siln wi, jaka czy
bohaterw, strach Lucasa o ycie ony i dziecka, a take uczucie
straty, ktre jest zapowiedziane kocem utworu i kocem sezonu (co jest jednoczenie bardzo dobrym chwytem marketingowym zastosowanym przez producentw). Jedna z najbardziej
uwielbianych scen z serialu Dr House (sezon 1., odcinek 14.) prezentuje gwnego bohatera podczas improwizowanej gry utworu zespou The Who pod tytuem Baba ORiley, odwoujc si
jednoczenie za spraw tekstu do wietnego nastroju bohatera.
Dr Gregory House (Hugh Laurie) nie musi walczy, by udowodni, e ma racj (I Don't Need To Fight To Prove I'm Right) ze
swoim rywalem Edwardem Voglerem (w tej roli Chi McBride).
Wrcz przeciwnie, z tej sceny wiemy, e House wygrywa i razem
z nim mamy odczuwa ten pozytywny nastrj i pozytywne emocje, ktre nim kieruj. Muzyka jako rodek ujawniania przey
psychicznych zarysowuje swoj dialektyczno, co oznacza, e
tam gdzie dany typ muzyki towarzyszy obrazowi, obraz przydaje
jej jednoznacznoci; konkretyzuje dan muzyk. Z drugiej strony
muzyka uoglnia obraz, pogbia go i wywouje w odbiorcy
162
realne emocje. Pomaga domyla si wielu rzeczy, pozwalajc na

oszczdno wypowiedzi i jednoczenie wpywajc na tempo
caoci. Moe rwnie suy jako sygna do spostrzee bohaterowie co dostrzegaj, a widzowie wraz z nimi. Lilly Rush
(gwna bohaterka serialu Dowody zbrodni) widzi winnego, Will
Schuester (gwny bohater serialu Glee) cigajcego ucznia,
a Gregory House pacjenta. Muzyka podkrela dalszy rozwj
wypadkw, suy okreleniu treci psychicznych reprezentowanych w danym odcinku serialu.
Bardzo czsto muzyka wyraa wspomnienia i myli bohaterw. W serialu Pogoda na mio (sezon 4., odcinek 6.) mamy
tego dobry przykad. Gwna bohaterka, Peyton Sawyer, walczy
na ringu, majc we wspomnieniach swojego oprawc, ktry j
zaatakowa. Odbiorca ma szans oglda obrazy ukazujce atak,
brutalno napastnika i sabo ofiary. Dobrze dopasowany
utwr (Afi, Prelude 12/21) oddaje emocje bohaterki i pozwala
wej w jej wiat za spraw wspomnie.
Jeszcze czciej w serialach zdarzaj si sytuacje, w ktrych bohaterowie wielokrotnie co sobie wyobraaj, nie zdajc
sobie z tego sprawy, albo maj marzenia senne czy halucynacje.
Widz ledzc te wyobraenia i sny poznaje posta, a nawet moe
si z ni utosami. Oparte na snach odcinki omawianych tutaj
seriali dysponuj szerok gam rodkw wizualnych, ale jeszcze
lepszy efekt daje ich poczenie z dwikiem. Utwory muzyczne
zacieraj granic midzy nadawc a odbiorc. Przykadami, ktre to ilustruj s odcinki z serialu Dr House (sezon 2., odcinki 24.
i 25.), w ktrych gwny bohater zosta postrzelony i za spraw
snu na jawie przeywa rne perypetie. Podobnie jest z serialem
Pogoda na mio (sezon 4., odcinki 8. i 9.), w ktrym gwny
bohater mia wypadek i w swoich snach przeywa niektre dni
inaczej, rozmawia ze swoim zmarym wujem Keithem (Craig
Sheffer) i poznaje przyszo, ktra moga nadej. Nakadanie
si emocji wyobraonych (przez obraz i postacie serialowe) na
wasne (wywoane utworami muzycznymi) wzmacnia intensywno odbioru odcinka i mnoy emocje, pomagajc widzowi
wczu si w nie i otworzy na przeycia postaci. Te utwory skupiaj si nie tyle na dramaturgii danego odcinka, ile na jego waciwej percepcji. Niewiadomie odbierana muzyka ma najwiksz intensywno, bowiem wszystko to, co zostaje zatrzymane
163
przez podwiadomo wywiera o wiele mocniejsze wraenie na

czowieku ni jego wiadome dowiadczenie. Zdaniem Claudii
Gorbman, spord wszystkich rodkw filmowych, ktre znamy
i mamy do dyspozycji, muzyka jest najbardziej efektywnym i hipnotycznym elementem, poniewa daje bezporedni dostp do
podwiadomoci (Larsen 2007: 196).
Seriale opieraj si na podstawach technologicznych i odbiorcy, ktrzy s ich wiadomi, odczuwaj pewien dyskomfort
i trac przyjemno odbioru, co niestety powstrzymuje ich przed
wczuciem si w fikcj. Cisza, cicia i rnego rodzaju techniki
przypominaj widzowi o materialnoci serialu, ale muzyka pomaga mu o tym zapomnie. Duy wpyw maj na to motywy
i lejtmotywy w utworach pojawiajcych si w diegezie. Podkrelaj charakter, emocje oraz myli skojarzone wczeniej z postaci. S oparte na kojarzeniu. Zdajemy sobie spraw z powtarzajcej si sekwencji i wiemy, e ju gdzie syszelimy dany
utwr. Przechodzcy w motyw lejtmotyw jest zaptlajcym si
utworem muzycznym, ktry symbolizuje okrelon posta,
przedmiot, a nawet uczucie. Wie teraniejszo z przeszoci.
Jest znakiem, ktry moe zosta uyty do okrelonych celw.
Utwr muzyczny jako motyw zostaje odniesiony do wczeniejszych wydarze, natomiast jako znak odwouje si do pozamuzycznych relacji. czy i konsoliduje znaczenia, ktre zostay
umownie ustalone i gromadzi coraz to nowe znaczenia w rnych kontekstach.
Motywy i tematy mog suy jako znaki semiotyczne,
ktre wskazuj odbiorcy bohaterw. Osoba niewidoma dziki
motywowi otrzymuje informacje, e dany bohater jest na scenie
i dziki temu wie w spjn cao wiat audiowizualny. Pojawia si tutaj rwnie funkcja semantyczna, ktra charakteryzuje
bohaterw, ich zwizki i relacje w diegezie. Muzyka nie jest
czym z zewntrz, co zostao dodane po zakoczeniu danego
odcinka. Jest integraln czci serialu, rwnym skadnikiem
budujcym obraz. Jednake jest czym innym ni praca kamery,
owietlenie czy monta. Mwi co innego ni aktorzy, dialogi
i gesty. Wanie o to chodzi w muzyce: o to, e jest czym innym
ni gesty i jzyk narracji.
Iwona Sowiska napisaa, e muzyce filmowej wolno by
zrobion z byle czego, wolno by prost, a nawet prymitywn,
164
gdy w filmie zawsze da si jej uy w sposb funkcjonalny i inteligentny (Sowiska 2003: 79). Tez t zdaje si potwierdza
muzyka pojawiajca si w serialach, tym bardziej, e jest jej
w tych produkcjach bardzo duo. W Pogodzie na mio mona
doliczy si ponad 1700 wykorzystanych utworw muzycznych,
w Glee jest ich ponad 800, Dr House moe pochwali si wykorzystaniem ponad 300, a Dowody zbrodni ponad 1000 utworw.
Pojawiaj si tam kompozycje popowe, rockowe, heavy metalowe, ballady i wiele, wiele innych. Najbardziej fascynujcy (dla
takiego odbiorcy jak ja) jest fakt, e ta muzyka usamodzielnia si
w obiegu fonograficznym. Jest jednym z filarw rynku muzycznego (wielokrotnie cieka dwikowa ukazuje si jeszcze przed
premier serialu czy filmu). Do kina, co prawda, nie chodzi si
po to, by sucha muzyki, tak samo nie ogldamy seriali z tego
powodu2, a mimo to specjalici od marketingu, wydajc soundtracki serialowe, przykadaj ogromn wag do uwiadamiania
widza o istnieniu muzyki. To wanie dziki temu seriale otwieraj si na kulturowy, spoeczny i cywilizacyjny kontekst w sposb unikalny. Wymaga to od badaczy (wreszcie!) mylenia o serialach jako o medium, ktre moe koegzystowa (i w zasadzie
to robi) z innymi mediami w sposb rwnie wyjtkowy.
Bibliografia
Hendrykowski Marek, 2003, Dwik na ekranie, przeom dwikowy
w filmie, Kwartalnik Filmowy, nr 44, s. 18-30.
Larsen Peter, 2007, Film Music, London.
Lissa Zofia, 1964, Estetyka muzyki filmowej, Krakw.
Sowiska Iwona, 2003, Kilka trudnoci z histori muzyki filmowej,
Kwartalnik Filmowy, nr 44, s. 76-84.
Williams Alan, 2003, Historyczne i teoretyczne problemy wprowadzenia
do kina cieki dwikowej, Kwartalnik Filmowy, tum. Teresa
Rutkowska, nr 44, s. 6-17.
ukowska-Sypniewska Izabela, 2000, Muzyka w rolach gwnych,
Kino, nr 2, s. 50-52.
Przypadek serialu Glee moe by odosobniony to serial muzyczny

realizowany poniekd w konwencji musicalowej, wic jego gwnym zadaniem jest prezentowanie utworw muzycznych
2
165
Ksenia Olkusz
Orodek Badawczy Facta Ficta, Krakw
Z Caravaggiem wrd zombie,

z van Goghiem po nuklearnej zagadzie,
z Rembrandtem w ogniu epidemii artyci
oraz wielkie i mae dziea sztuki w serialach
(rekonesans)
Abstrakt:
W obrbie konwencji serialowych powtarza si kilka wzorcw
prezentacji artystw oraz dzie sztuki. Zaobserwowa tu mona
m.in. korelacj pomidzy postaci twrcy a interpretowaniem
dziaa artystycznych w kontekcie postawy ekscentrycznej.
W wielu serialach konstrukcja postaci artysty jest stereotypowa,
oparta na zaoeniu, i twrczo determinowana jest przez psychiczn aberracj. Czsto w narracjach sztuka symbolizuje sytuacj postaci, niejednokrotnie sens danego odcinka interpretowa
mona za pomoc przywoanego przez twrcw dziea. Niezwykle interesujce wydaje si prezentowanie dzie sztuki w fabuach postapokaliptycznych. Role dzie sztuki i artystw definiuje
si w serialach w sposb stereotypowy, aczkolwiek sfunkcjonalizowanie dziea sztuki w obrbie serialu jest bardzo rne.
Sowa kluczowe:
serial, dzieo sztuki, artysta, twrca, postapokalipsa, malarstwo
Podobnie, jak ma to miejsce w literaturze popularnej koca XX
i pocztku XXI wieku, zwaszcza w powieciach oywiajcych
obrazy (Grodecka 2009: 33) oraz w utworach apokryficznych,
eksploatujcych nieznane epizody z ycia artystw, rwnie
i w serialach dostrzec mona zwikszone zainteresowanie problematyk malarsk. Konkretyzuje si ono w ambiwalentny sposb: jako dyskurs nad kondycj malarza, a zwaszcza jego osobowoci oraz jako prba zdefiniowania funkcji dziea sztuki.
I tak w wielu serialach artyci bywaj prezentowani jako osobnicy determinowani przewiadczeniem o wasnej wyjtkowoci,
167
Ksenia Olkusz
co wiza si moe z powszechn akceptacj ekscentryzmu

twrcw, poniewa dzisiaj postrzegamy () artystw jako istoty wolne, ktre czsto wiadomie staraj si przyj odmienny
styl ycia oraz wyznaj inne wartoci, niekiedy wiadomie prowokujce (Popek 2010: 64). Tym samym twrca zyskuje status
jednostki wyzwolonej z jakichkolwiek regu spoecznych czy
obyczajowych, co twrcy seriali interpretuj czsto w perspektywie negacji przez artyst elementarnych zasad kultury w relacjach interpersonalnych. Owo przewiadczenie artysty o prawie
do ignorowania czy amania norm obyczajowych manifestuje
Jerzy Skaggs z epizodu Art Imitates Life w Kryminalnych zagadkach Las Vegas (CBS 20002015, seria 9.). Prowokujce zachowania konkretyzuj si te w postaci przedmiotowego traktowania ludzi (co czyni np. Afsoun Hamidi z finaowego odcinka
7. sezonu Doktora Housea [NBC 20042012], Javier Abano z 2.
odcinka 1. sezonu iZombie [The CW 2014]) czy narcystycznego
sposobu bycia (np. Andr z 7. sezonu Gotowych na wszystko
[ABC 20042012], Aleksandr Petrovsky z 6. sezonu Seksu w wielkim miecie [HBO 19982004]).
W skrajnym wariancie stereotypowy pogld na rol czy
pozycj twrcy w spoeczestwie urzeczywistnia si jako figura
artysty-zabjcy, traktujcego ciao ludzkie w kategorii tworzywa, materiau niezbdnego do wykonania dziea. Do tego aberracyjnego modelu nawizywano midzy innymi w kilku odcinkach Kryminalnych zagadek Las Vegas, w ktrych pojawia si
motyw seryjnego mordercy-artysty. W sezonie 5. bya to posta
wielokrotnego zabjcy o pseudonimie The Blue Paint Killer,
a w 9. The Art Killera, czyli Arthura Blistermana, tworzcego
rzeby z ludzkich cia. U obu bohaterw faza przedkryminalna,
czyli okres fantazjowania o zbrodniach, wizaa si z wybuja
i niezaspokojon aspiracj do zaistnienia w wiecie sztuki. Niemono jej zrealizowania czy negatywna recepcja tworzonych
przez nich dzie prowadzia do eskalacji agresji, stajc si impulsem do popenienia zbrodniczych czynw.
Prezentowane w serialach akty przemocy, ktrych dokonuj artyci, zyskuj te wykadni, odwoujc si do niezwykle
popularnego i powszechnego przekonania o korelacji pomidzy
chorob psychiczn a wybitnymi uzdolnieniami. Zaleno ta
168
Z Caravaggiem wrd zombie
bya wielokrotnie przedmiotem bada midzy innymi z zakresu

psychologii twrczoci. Jak pisze Stanisaw Leon Popek:
wedug E[dwarda] Ncki mona przyj, e osoby chore na
schizofreni przejawiaj pewne cechy osobowoci i wzorce
mylenia charakterystyczne take dla twrcw (). Inni badacze (Eysenck i Claridge) wskazuj na moliwo istnienia
wsplnego pnia genetycznego genialnoci i schizofrenii, przy
widocznych rnicach na poziomie fenotypu (E. Ncka 2000).
Badania Barrona (1972) i Harringtona (1981) wykazay podobiestwa procesw osb chorych na schizofreni i osb twrczych (). Zauwaono natomiast istotne rnice, dotyczce
schizofrenicznej anhedonii czyli niezdolnoci do przeywania
przyjemnych stanw afektywnych, kontrastujcych z niekiedy
wrcz hedonistyczn postaw twrcz (Popek 2010: 48).
Z kolei Kevin Dutton konstatuje, i niepozbawiony podstaw jest () stereotyp genialnego cierpicego artysty (Dutton
2014: 12), co wie si z odkryciem, e ludzie posiadajcy dwie
kopie pewnej jednoliterowej mutacji DNA w genie o nazwie neuregulin 1 (Dutton 2014: 48) czciej osigaj lepsze wyniki
w testach na kreatywno ni osobnicy z jedn kopi tej mutacji
lub niemajcy jej w ogle (Dutton 2014: 48). W praktyce oznacza to, e powizanie pomidzy geniuszem, cierpieniem i chorobami psychicznymi ugruntowane w wiadomoci zbiorowej i eksponowane m.in. przez popkultur ma uzasadnienie naukowe
i moe stanowi relewantny skadnik ycia twrczego. T koncepcj scenarzyci seriali telewizyjnych wyzyskuj niezwykle
czsto, kreujc takich bohaterw, u ktrych i zbrodnicze, i artystyczne skonnoci potwierdzaj si w kontekcie jednostki chorobowej.
Pokrewiestwo uzdolnie artystycznych z niedomaganiem psychicznym wyeksponowane zostao na przykad w serialu Zabjcze umysy ([CBS 2005]10. odcinek 3. sezonu, zatytuowany True Night), w ktrym to rysownik komiksw, Johnny
McHale, graficznie odtwarza swoje wyparte z pamici, zbrodnie.
W innym z odcinkw tego serialu, The Performer (sezon 5., odcinek 7.) podstarzay piosenkarz cierpicy z powodu uroje dokonuje brutalnych zabjstw, analogicznie zreszt jak drczony halucynacjami Travis Marshall, czyli Doomsday Killer z serialu
Dexter ([Showtime 20062013] sezon 6.). Schizofrenia zatem,
169
Ksenia Olkusz
podobnie jak rozdwojenie jani czy omamy, stanowi zracjonalizowan wykadni potrzeby krzywdzenia albo zabijania, przejawianej przez kreowanych w serialach artystw.
Tak czsto pojawiajcy si w serialowych fabuach topos
sztuki uwikanej w mier znajduje te umotywowanie w przewiadczeniu, e potrzeba komunikowania si jest t si, ktra
popycha artyst do przeksztacenia jego marzenia na jawie
w dzieo sztuki, do rezygnowania z satysfakcji uzyskiwanej tylko
w marzeniach i wyobrani, a szukania jej na drodze twrczoci
(Rosiska 1985: 133). W ekstremalnej zatem postaci w imperatyw popycha wanie do zbrodni, zwaszcza wwczas, gdy ciao
ludzkie artysta-zabjca uzna za najdoskonalsze tworzywo.
Nieodparta ch zrealizowania za wszelk cen twrczych koncepcji cechuje rwnie artyst-dewianta z serialu fantastycznego Sleepy Hollow (sezon 2., odcinek 13.), przy czym
motyw malarza-zabjcy czy si tu jeszcze z toposem zakltego
obrazu. Tre tego serialu wypeniaj losy yjcego w XVII wieku
portrecisty, ktry dokonuje szeregu morderstw i aby unikn
kary maluje obraz, stanowicy dla schronienie. W czasach
wspczesnych, to jest latach, w ktrych rozgrywa si akcja serialu, morderca budzi si i ponownie rozpoczyna seri bardzo
brutalnych zabjstw, majcych go z kolei wyzwoli z malowida.
Samo ptno interpretowane jest jako zapis skomplikowanej
i enigmatycznej osobowoci artysty, a recepcja jego dziea jako
postpowanie rwnoznaczne ze zmierzeniem si z szalestwem
twrcy.
Z wypowiedzi serialowych bohaterw wynika te, e akt
kreacji rozumiany jest bardzo dosownie, gdy wola i dziaanie
malarza konkretyzuj si nie tylko w postaci obrazu, ale i dziea,
ktre ma wpyw na ludzkie istnienie. Koncept taki bliski jest artykuowanemu przez wielu badaczy przewiadczeniu o homologii midzy ludzkim talentem i tworzeniem a bosk moc sprawcz. Mateusz Salwa konstatuje midzy innymi, e gdyby artysta
mg stworzy yjcy obraz, byby rwny Bogu (Salwa 2010:
66), a poniewa jest to rzecz niemoliw do zrealizowania
twrcy pozostaje () tworzenie takich wizerunkw, ktre maksymalnie zbliaj si do ywych postaci albo przedmiotw,
a oywione mog by w sposb retoryczny (Salwa 2010: 66).
Jak jednak wida, animatorzy kultury popularnej udowadniaj,
170
e koncepcja ta moe sta si inspiracj dla okrelonych fabu,

czego dowodem jest fakt, i motyw obrazu, ktry oywa i wizi
ludzi zosta wykorzystany nie tylko w tym serialu (pojawia si
on na przykad take w produkcji Czarodziejki), i nie tylko w filmie; rwnie czsto wyzyskiwany jest w literaturze grozy jako
wykadnia siy ekspresji czy niezwykoci talentw plastycznych, niekiedy w kontekcie infernalnym.
Demonizowanie artystw wie si w pewnej mierze
z predylekcj do tworzenia takich ich wizerunkw, ktre definiuj osoby uzdolnione jako niepotrafice waciwie funkcjonowa w zastanej rzeczywistoci. Podobny pogld zaprezentowany
zosta np. w serialu Forever (ABC 20142015), w ktrym gwny
bohater, Henry, wspomina uzalenion od narkotykw artystk,
jej nag tumaczc zarwno dojmujcym poczuciem alienacji,
niedostosowania spoecznego, jak i potrzeb intensyfikacji wizji
artystycznej, przenoszonej pniej do twrczych dziaa. Powicenie dla sztuki przyjmuje tutaj form najbardziej ekstremaln, bowiem rzebiarka umiera z powodu przedawkowania
tu po ukoczeniu arcydziea, za jakie uznano posg przedstawiajcy obejmujc si par. Rwnie w kontekcie cierpienia
zaprezentowano w tym samym serialu, w odcinku Best Foot
Forward, losy baletnic zmagajcych si z niedogodnociami tego
zawodu. Pragnienie samodoskonalenia doprowadza tutaj bohaterk do decyzji dramatycznych, zwizanych z przemoc i samookaleczeniem. Mroczny wiat baletu przedstawiony (paradoksalnie) w penym humoru i lekkoci serialu jest w pewnym
sensie wariacj nawizujc do filmu Czarny abd (2010, re.
Darren Aronofsky) i odsania prawd o artystach, ktrzy sztuk
tworz za pomoc wasnych cia.
Na niestandardowe zachowania artystw, ich odmienny
tryb przyswajania rzeczywistoci, w ktrej s zanurzeni, wskazuj rwnie twrcy serialu iZombie. Jego bohaterk jest zamieniona w zombie patolog sdowa, Liv Moore, spoywajca mzgi
ofiar przestpstw, co rwnoznaczne jest z przywoaniem ich
wspomnie, zdolnoci lub cech osobowociowych. W 2. odcinku
1. sezonu bohaterka konsumuje mzg artysty-malarza, Javiera
Abano, dowiadczajc w rezultacie zupenie odmiennych od dotychczasowych dozna i cakowicie nowego sposobu postrzegania rzeczywistoci. Protagonistka zaczyna opisywa otoczenie
171
Ksenia Olkusz
naduywajc egzaltowanych, koturnowych wyrae i sformuowa, patetyzujc deskrypcje, starajc si jak najbardziej wszechstronnie odda odczucia zmysowe towarzyszce danemu wraeniu. Osobowo artysty wysubtelnia bohaterk, sprawiajc, e
kostyczna do tej pory Liv zaczyna dostrzega zjawiska i problemy, ktre wczeniej nie byy dla niej istotne. Zwieczeniem kulinarnego spotkania bohaterki ze sztuk plastyczn stao si
namalowanie obrazu, zawieszonego pniej w salonie. W finale
odcinka wsplokatorka Liv syszy jej wypowied o tym, e
przecie jest tyle pikna na wiecie, ktrego ona zbyt ambitna i pogrona w pracy po prostu nie dostrzega.
Oczywicie nie tylko artyci stanowi w serialach przedmiot zainteresowania. Relewantnym skadnikiem wielu fabu
staj si bowiem rwnie dziea sztuki. Niezwykle czsto pojawiaj si one jako noniki ukrytych treci, co zapewne w duej
mierze zainspirowane zostao spektakularnym sukcesem Kodu
Leonarda da Vinci Dana Browna (2003, pol. 2004). W takiej np.
funkcji wyzyskali dzieo sztuki twrcy produkcji Motive (CTV,
2013). W 9. odcinku 1. serii (Framed) motywem morderstwa
staje si wanie pragnienie zdobycia cennego, a zaginionego od
czasw II wojny wiatowej, obrazu. Malowido, kupione przez
ofiar w sklepie ze starociami, miao posuy jako ptno (i to)
do wykonania kiczowatego wizerunku ukochanego kota. Dzieo
to, przedstawiajce zwierz spoczywajce pod zachowanym
z oryginau drzewem, zainteresowao dn sawy i pienidzy
marszandk, ktra odkupia ptno nie informujc dotychczasowej wacicielki o jego faktycznej wartoci. Ukrycie obrazu
w obrazie staje si zatem punktem ogniskujcym fabu i wykadni determinant zabjczyni.
Motyw wpisania tajemnicy w tre przedstawienia plastycznego wyzyskany zosta take w serialach Scorpion (CBS
2014) i Helix (SyFy 20142015). Zwaszcza ten ostatni zasuguje na uwag ze wzgldu na wiksz pomysowo w spoytkowaniu fabularnym do ogranego jednak pomysu. W 12.
odcinku odbiorcy zaprezentowano obraz uwieczniajcy drzewo
o specyficznych waciwociach, ktrych rozpoznanie byo
skomplikowanym zadaniem stojcym przed filmowymi bohaterami.
172
Dziea sztuki jako obiekty kojarzone ze wzbudzaniem

emocji lub kontemplacj estetyczn wyzyskiwane bywaj
przez twrcw seriali rwnie jako pretekst do zilustrowania
lub skomentowania czy to konkretnych zachowa, czy sytuacji,
w jakich znajduj si serialowe postaci. Znakomit egzemplifikacj takiego sfunkcjonalizowania przedstawienia plastycznego
stanowi 10. odcinek 1. sezonu serialu Sense8 (Netflix 2015)
zatytuowany znamiennie What Is Human? autorstwa Andyego i Lany Wachowskich oraz Josepha Michaela Straczynskiego. Jedna z waniejszych scen tego odcinka rozgrywa si w muzeum, a kamera koncentruje si na muralu Diego Rivery Man at
the Crossroads. Istotne jest przy tym, e dzieo to prowokuje
dyskurs na temat uwika estetyczno-polityczno-ekonomicznych sztuki, co nie dziwi z uwagi na jego fascynujc histori.
Dzieje muralu s bowiem do skomplikowane, wic si z dylematem artystycznym: z pytaniem czy sztuka powinna by wyzwolona z ogranicze narzuconych przez mecenasa/fundatora,
odzwierciedla ideologiczne i estetyczne potrzeby twrcy, czy
raczej osoby, ktra owo dzieo zamawia oraz opaca? Ot
w 1933 polecono Riverze (uprzednio zobligowanemu do namalowania muralu w nieukoczonym jeszcze Rockefeller Center),
dokonanie zmian w strukturze dziea, ktrego wymowa zwizana bya z ukazaniem negatywnych aspektw kapitalizmu i pozytywnych socjalizmu. Oburzony zleceniodawca, John D. Rockefeller, nakaza usunicie kontrowersyjnych elementw malowida,
jednak Rivera odmwi. W maju 1933 niedokoczony mural zamalowano, przy czym artysta otrzyma zapat za realizacj zamwienia i zosta zwolniony z wszelkich zobowiza wzgldem
Rockefellera. Okolicznoci te zakoczyy [w] patronat kapitalistycznego kraju nad meksykaskim artyst, ktry z rozczarowaniem powrci do ojczyzny (Kettenmann 2003: 53). W 1934
roku mural zosta zniszczony, aczkolwiek jeszcze w tym samym
roku Rivera zyska szans namalowania identycznej niemal
jego wersji (Kettenmann 2003: 53) zatytuowanej Man, Controller of the Universe w Paacu Sztuk Piknych w Mexico City.
W odcinku 10. zlokalizowanie akcji w muzeum motywowane jest faktem, i w tym wanie miejscu w przeszoci spotkali si przypadkowo dwaj mczyni, a toczona przez nich
rozmowa zainicjowaa trway, oparty na autentycznym uczuciu,
173
Ksenia Olkusz
zwizek. Rodzenie si mioci midzy Lito Rodriguezem a jego

yciowym partnerem Hernandem w duej mierze profetycznie
zapowiadaa i inskrypcja tytuowa, i tre oraz przesanie ideowe muralu. W omawianym odcinku takie sfunkcjonalizowanie
malarskiego cytatu potwierdza si w rozmowie Rodrigueza
z Nomi, dialogu nasyconym odniesieniami do faktw z ycia
Rivery oraz prbami ocen i interpretacji dzie ma Fridy Kahlo.
Nie bez znaczenia jest rwnie to, e interlokutork Lito i adresatk snutych przeze opowieci o Riverze jest jedyna spord
Sensatw osoba transseksualna, wyzwolona i pogodzona
z wasn odmiennoci. Prowadzony wwczas dialog stanowi
swoiste pendant muralu; dokumentuje cigle aktualn jego wymow, egzemplifikujc losy ludzi spoecznie naznaczonych czy
wykluczonych, faktycznie lub przynajmniej metaforycznie zniewolonych.
Dzieo Rivery jawi si zatem w serialu nie tyle jako rekwizyt, co przede wszystkim jako interpretacyjny punkt odniesienia do wspczesnoci, dylematw, przed jakimi stoj bohaterowie. Najpeniej ilustruj to wanie losy Rodrigueza, gwiazdy
meksykaskiej telewizji i kina, symbolu mskoci i obiektu kobiecych westchnie. Musi si on zmierzy z wasn seksualnoci, okreli, czy priorytetem yciowym s dla angae zwizane ze sprzeda stereotypowego wizerunku macho, czy te niemoralny zwizek z Hernandem i prawdopodobna utrata popularnoci oraz niemono realizacji projektw kinowych i serialowych. Rozmowa z Nomi, bogato inkrustowana wzmiankami
o trudnych relacjach Rivery z Rockefellerem (penicymi rol
egzemplifikacji postawy manifestacji swojego ja, autentycznoci przekona nawet w obliczu niemonoci ostatecznej realizacji dziea), jest w istocie punktem zwrotnym w historii Lito. Bohater w imi zachowania godnoci osobistej decyduje si na ujawnienie wasnej orientacji seksualnej, kadc na szal ca swoj
przyszo. Potwierdza si tym samym wana rola muralu Diego
Rivery; staje si on niewtpliwie istotnym skadnikiem serialowej rzeczywistoci, ktrej twrcy umiejtnie i zrcznie posuyli
si dzieem sztuki jako medium okrelajcym postaw artysty
w ogle i jednoczenie katalizujcym przemian jednego z gwnych protagonistw.
174
W tym samym serialu, take jako komentarz sytuacyjny

i jednoczenie element symboliczny, pojawia si obraz Louisa
Ricarda Falero, hiszpaskiego malarza tworzcego w drugiej
poowie XIX w. Treci wyeksponowanego w gabinecie jednego
z antagonistw malowida pod tytuem Wizja Fausta (pokazanego po raz pierwszy w Salonie paryskim w 1880 roku) jest niefizyczne zetknicie si Fausta z domen Szatana. Charakterystyczne dla Falero jest tutaj przedstawienie rozwietlonych,
nagich cia kobiet () na tle czarnego, opalizujcego gwiazdami
kosmosu (Lebioda 2015: 1), gdzie nago stanowi () kontrapunkt dla magii i tajemniczoci, dla motyww faustycznych, lucyferycznych i satanistycznych (Lebioda 2015: 1). Pozbawione
ubra kobiety, udajce si na sabat czarownic, sportretowane
zostay w sposb niezwykle subtelny, natomiast w opozycji do
niepodwaalnej ich urody twrca ukaza
demony z wyupiastymi oczyma, rozkadajce si pelikany, jaszczury i nietoperze. Jest te kozio, symbolizujcy Szatana,
stara kobieta o rysach mskich, a wszystko na tle straszliwego,
burzowego nieba. Dynamika i pd zderzaj si tutaj z delikatnoci modego kobiecego ciaa, wspartego na miotach, a dalekie rozwietlenie lunarne przywodzi na myl literatur
gotyck i filmy grozy (Lebioda 2015: 1).
Powizanie midzy tematyk obrazu a jego symboliczn

funkcj w serialu jest wielorakie. Prymarna rola ptna jako
przedmiotu pikna, obiektu podziwu ze strony konesera sztuki,
dopeniona jest przede wszystkim interpretacjami, wynikajcymi z intertekstualnego charakteru dziea plastycznego, jego
zwizkami z utworem literackim. Przypisana temu dzieu w serialach wielofunkcyjno i migotliwo semantyczna cile koreluje z wielowtkow fabu, wielopaszczyznowoci czasow
oraz skomplikowanymi relacjami, jakie cz poszczeglnych bohaterw.
Obraz Falero pokazuje bowiem zetknicie dwch paszczyzn rzeczywistoci tej, w ktrej funkcjonuje Faust z terytorium infernalnym; to, co widz dostrzega recypujc ptno, jest
wizj, a wic w artystycznym zaoeniu w pewien sposb relacj
poredni. W serialu rol cznika pomidzy prawoci a wystpkiem przypisa mona Wolfgangowi Bogdanowowi, jedne175
Ksenia Olkusz
mu z obdarzonych mocami protagonistw, ktry wprawdzie nie

opowiada si jednoznacznie czy absolutnie po stronie za, nie
jest te jednak czowiekiem nieskazitelnym moralnie. Cho
wszyscy Sensaci pokazywani s przez twrcw serialu jako
osoby mniej lub bardziej szlachetne, to jednak owa dobro jest
w zasadzie umowna, w tym sensie, e pocztek narracji wyranie sygnalizuje osaczanie bohaterw przez zowrog korporacj,
kierowan przez tajemniczego mczyzn o pseudonimie Whispers. Odbiorca zakada zatem, e jeli protagonici wystpowa
bd w roli zbiegw i wikszo z nich angauje si po stronie
prawa (policjant Will Gorski), prbuje funkcjonowa w zgodzie
z wasnymi przekonaniami (transseksualna aktywistka Nomi
Marks, homoseksualny aktor Lito Rodriguez), bywa ofiar przeszych zdarze (owdowiaa Riley Blue, ktra stracia take
dziecko), obyczajowoci (Hinduska Kala Dandekar, ktrej pisane
jest maestwo bez mioci; Nairobijczyk Capheus, za wszelk
cen starajcy si przetrwa w pastwie bezprawia; Sun Bak,
crka koreaskiego biznesmena, osadzona w wizieniu po tym,
jak wzia na siebie win za malwersacje finansowe brata), to
adna z tych postaci nie moe by jednoznacznie negatywna.
Tymczasem wraliwy, skcony z rodzin i skonfliktowany z prawem (i od pierwszego wejrzenia ubstwiajcy Kal)
Wolfgang okazuje si by bezlitosnym morderc, ktry pierwszego zabjstwa dokona jeszcze bdc chopcem, a jego ofiar
pad zncajcy si nad nim agresywny ojciec. W ostatniej
scenie dokonywania aktu zemsty, ogarnity morderczym szaem
bohater oddaje z bliskiej odlegoci kilka strzaw w kierunku
unieruchomionego gangstera. Ca sytuacj obserwuje inna obdarzona mocami Sensatka, zakochana w Wolfgangu, bardzo
pobona i dochowujca cielesnej czystoci Kala. Zderzenie brutalnego morderstwa z niewinnoci dziewczyny dopenione zostaje komentarzem Wolfganga, ktry mwi: teraz ju wiesz,
dlaczego musisz polubi Rajana. w akt bezwzgldnej agresji
w zestawieniu z altruizmem i niezdolnoci do krzywdzenia innych, jako wartociami reprezentowanymi przez Hindusk, obrazuje zderzenie wiata przemocy z rzeczywistoci cakowicie
jej pozbawion a wic dobra ze zem; wszystko to dzieje si
zreszt zarwno fizycznie, jak i pozafizycznie, bowiem Kala jest
obecna jedynie w formie mentalnej.
176
W odniesieniu do szerszej perspektywy, a wic treci caego serialu Sense8, warto wspomnie, e
Obrazy ze swej natury s () paradoksalne ich paradoksalno polega na tym, e bdc jednym ze skadnikw rzeczywistoci, s jednoczenie czym, co stoi obok niej, wykraczajc
poza rzdzce ni podziay (Salwa 2010: 63).
W identyczny sposb funkcjonuje zatem w obrbie narracji filmowej obraz Falero jednoczenie znajduje si wewntrz ukadu fabularnego i poza nim, stanowic zarwno realnie istniejce
dzieo, jak i wieloaspektowy komentarz do prezentowanych wydarze (a wic niefizycznych spotka bohaterw, ich rwnie
bezcielesnych podry do rozmaitych zaktkw wiata czy
dzielenia si na odlego zdolnociami, dowiadczeniami, doznaniami, wreszcie obecno pierwiastkw manichejskich).
Wielorakie sfunkcjonalizowanie dziea plastycznego inkorporowanego do filmowej fabuy ma miejsce take w The
Walking Dead ([AMC 2010] w sezonie 5., w odcinku, w ktrym
Beth trafia do bdcego twierdz ocalonych szpitala, gdzie
oczywicie panuje tyrania). Zademonstrowanym widzom ptnem jest obraz autorstwa Michelangelo Merisi da Caravaggio
zatytuowany Zaparcie si w. Piotra. W opisie tego, obecnie
znajdujcego si w Metropolitan Museum w Nowym Jorku, dziea przeczyta mona m.in., e artysta
drastycznie zredukowa rodki malarskie, wzmacniajc zarazem ich si wyrazu. Suca i stranik lni w mroku dziki
zalewie kilku rozwietleniom, wymowne donie Piotra i jego
twarz z gbokimi zmarszczkami wymodelowane s szerokimi
() pocigniciami pdzla nadajcymi im cechy niemal rzebiarskie (Schtze 2011: 218).
W tym kontekcie niezwykle istotne wydaje si zblienie kamery

podczas pierwszej rozmowy Beth ze Stevenem Edwardsem,
miejscowym lekarzem (jedynym zreszt, co dla przebiegu pniejszych wydarze okazuje si bardzo wane), wanie na witego Piotra. Wyeksponowanie tego akurat elementu malowida
sugeruje trafne jego odczytanie w odniesieniu do rysu charakterologicznego doktora, ktry podobnie jak wity Piotr przedstawiony na obrazie zmaga si z dylematami o podou etyczno-moralnym. Kwintesencj wymowy ptna Caravaggia stano177
Ksenia Olkusz
wi zilustrowanie ludzkiej saboci i prby wiary (Schtze

2011: 218), poniewa
tematem obrazu jest () nie tylko konfrontacja w. Piotra z pytaniem, czy jest jednym z uczniw Chrystusa, ale przede wszystkim niebezpieczestwo, w jakim znalazby si, gdyby przyzna, e tak jest (Schtze 2011: 218).
W sposobie, w jaki przedstawiony zosta wity wyranie zaznacza si uwiadomienie sobie przez Piotra wasnej niedoskonaoci (Schtze 2011: 218) i jest to rwnie problem, z ktrym
pod wpywem Beth musi zmierzy si doktor Edwards. Kocowa
sekwencja sceny, w ktrej wyznaje on protagonistce swoj motywacj, pogarda dziewczyny i zawstydzenie ujawniajce si na
twarzy bohatera sugeruj utosamienie, a przynajmniej powizanie, interpretacji obrazu z emocjami, jakie okazuje serialowa
posta.
W serialu realizowanym w konwencji postapokaliptycznej obraz Caravaggia, a w zasadzie historia jego peregrynacji,
zmian waciciela, jest te figur przewartociowa, jakie maj
miejsce w sytuacji zagroenia. Jednoznaczn wykadni przynosi
rozmowa doktora Edwardsa, w trakcie ktrej informuje on Beth
o okolicznociach przejcia ptna. W opanowanym przez zombie wiecie dzieo sztuki zostao po prostu porzucone jako
przedmiot nieprzedstawiajcy adnej wartoci w obliczu totalnej zagady. Z kolei tre obrazu, adekwatna do jego inskrypcji
tytuowej, koreluje czytelnie z zachowaniem doktora, stanowic
ilustracj rozziewu istniejcego midzy sowami a czynami. Deklarowana przeze wraliwo estetyczna i etyczna rozmija si
wyranie z rzeczywistymi dziaaniami, co dokumentuje dokonana z premedytacj zbrodnia czy nonkonformistyczne godzenie
si na rzdy kolejnych tyranw.
Rola malowida w tym odcinku byaby zatem trojaka. Po
pierwsze stanowi ono egzemplifikacj ulotnoci i marnoci nawet najwaniejszych ludzkich wytworw sztuki w obliczu totalnej zagady. Po drugie zacytowanie dziea Caravaggia jest ilustracj prby ocalenia przedmiotw kultury jako czynu irrelewantnego. Wreszcie po trzecie, Zaparcie si w. Piotra potraktowa mona w kategoriach profetycznego zobrazowania motywacji i postpowania serialowego bohatera.
178
W tym samym serialu, w odcinku 7. (Consumed) jego

twrcy raz jeszcze zastosowali metod malarskiego cytatu,
tym razem jednak posikujc si sfingowanymi obrazami, egzemplifikujcymi niefiguratywne malarstwo wspczesne. Prezentacja tego rodzaju produkcji (np. biae ptno z zaznaczonymi wyranie maniciami pdzla) pozwala bohaterom serialu
wpisa si w dyskurs dotyczcy i sposobu recypowania tego typu dzie przez nieprzygotowanego odbiorc, i wartoci sztuki
przeomu XX i XXI wieku. Jak dowodzi Erich H. Gombrich, sztuka przez due S staa si czym w rodzaju postrachu i fetyszu
(Gombrich 2009: 15) i tak wanie postaw negacji, elementarnego braku chci zrozumienia nowych trendw artystycznych
ujawnia tu Daryl, dosadnie konstatujcy, i nabywca obrazu musia by bogatym dupkiem, za samo dzieo wyglda () jakby
pies siad na obrazie i wytar nim dup. Daleko wiksze zrozumienie wykazuje Carol, ktrej obraz nawet si podoba, a deklarowana afirmacja determinowana jest otwartoci bohaterki
i wraliwoci estetyczn. W tym kontekcie reakcja na nowatorskie dzieo sztuki dopenia psychologiczny konterfekt Carol,
pokazuje, e bohaterka w zdeformowanej i zbrutalizowanej rzeczywistoci postapokaliptycznej nie funkcjonuje wycznie
w trybie zabi zombie/przetrwa/przepracowa cierpienie.
Sygnalizowany w The Walking Dead konflikt midzy pragnieniem zachowania dziedzictwa cywilizacyjnego a zredukowaniem jego roli w krajobrazie po zagadzie, w peniejszy jeszcze
sposb uobecnia si w serialu The100 (The CW 2013), bdcym
adaptacj powieci autorstwa Kass Morgan Misja 100. Filmowe
postaci, ktrymi s mieszkacy Mount Weather odizolowani od
wiata zewntrznego w momencie zagady cywilizacji ludzkiej,
w magazynach przechowuj obrazy wielkich mistrzw. W jednym z odcinkw bohaterka mija wiszcy na cianie obraz Pietera
Breughela Starszego, Wiea Babel, oraz znajdujc si nieopodal
rzeb Aleksandra z Antiochii Afrodyta z Melos (bardziej znan
jako Wenus z Milo). Uwany widz dostrzec te moe doskonale
rozpoznawaln Dziewczyn z per Jana Vermeera (wac. Studium dziewczyny, powstae midzy 1662 a 1665, zob.: Menzel
1977: 68) czy Vincenta van Gogha Wieniaczk siedzc przy
oknie (1885, zob. Walther, Metzger 1997: 478).
179
Ksenia Olkusz
Zgromadzone dziea nie peni wszake swej podstawowej funkcji; byle jak porzucone, mijane obojtnie przez bohaterw niewykazujcych w najmniejszym nawet stopniu zainteresowania czy delektacji estetycznej, s ju tylko artefaktami,
spetryfikowanymi ladami zniszczonej cywilizacji.
Inne sfunkcjonalizowanie przypisano wyeksponowanym
w gabinecie prezydenta Mount Weather insygniom amerykaskiej wadzy, w tym m.in. portretowi Johna F. Kennedyego autorstwa Aarona Shiklera (1970), znajdujcemu si obecnie
w Biaym Domu w Entrance Hall. Podobnie zreszt jak wszystkie
zgromadzone w sanktuarium przedmioty zwizane z Biaym Domem obraz nie wystpuje w funkcji dziea sztuki, lecz w roli rekwizytu, legitymizujcego wadz i przypominajcego genez
tytulatury prezydenckiej.
Upadek cywilizacji i skutki z nim zwizane to rwnie
tematyka serialu The Last Man on Earth (Fox 2015). I w tej
produkcji prezentacja dzie sztuki stanowi pretekst do zdefiniowania jej roli w nowej, postapokaliptycznej rzeczywistoci.
W jednym z odcinkw gwny bohater serialu, Phil, gromadzi
w swej willi zabrane z galerii i muzew obrazy w przewiadczeniu, e skoro ludzko ulega zagadzie, to prawo wasnoci
przestaje obowizywa. Kolekcja dzie, zapeniajcych przestrze mieszkaln i zaprezentowanych odbiorcom produkcji
filmowej, jest imponujca i mogaby sugerowa, i bohater jest
prawdziwym koneserem sztuki. Otacza si bowiem takimi obrazami, jak autoportret Rembrandta z 1669 (Cabanne 2009: 64),
Koncert Gerarda van Honthorsta, Autoportret z sierpnia 1889 r.
Vincenta van Gogha oraz Irysy tego (Walther, Metzger 1997:
567), Mostek japoski z 1899 pdzla Claudea Moneta (Nicosia
2010: 140), Napoleon przekraczajcy Alpy Jacquesa-Louisa Davida (jedna z piciu wersji z lat 18011805), Bkitny chopiec
Thomasa Gainsborougha czy Paula Gauguina Sowa diaba
(1892). Problem polega jednak na tym, e owe artefakty porzucone s w nieadzie, traktowane na rwni (czasem nawet gorzej)
z przedmiotami codziennego uytku; maj tylko wypeni pustk i stanowi pamitk po lepszych czasach. Zagadnienie dysfunkcjonalnoci dzie sztuki w wiecie postapokaliptycznym
twrcy serialu poczyli jeszcze z problematyk etyczn, z pytaniem, czy w momencie upadku cywilizacji dopuszczalne jest a180
manie prawa, zawaszczanie dbr kultury. Jednoznaczn odpowied daje tu Carol, zdecydowanie pozytywna protagonistka,
ktra expressis verbis zarzuca Philowi kradzie.
Pretekstowa prezentacja dzie sztuki dla ukazania dystopii w najbardziej stereotypowy sposb konkretyzuje si w serialu fantastycznym Dominion (SyFy, 2014), bdcym do swobodnym nawizaniem do filmu Legion (2010, re. Scott Stewart).
Rozziew pomidzy elit a kastami klasyfikowanymi wedle regu
przydatnoci spoecznej sygnalizowany jest midzy innymi za
pomoc ich stosunku do przedmiotw pikna. Przedstawiciele
upoledzonych grup spoecznych funkcjonuj zatem w pomieszczeniach o niskim standardzie, powiadczajcych te ich brak
potrzeb estetycznych. W opozycji do reprezentantw kast klasy
uprzywilejowane kolekcjonuj obrazy, bdce oczywicie symbolem luksusu. Wyjtkiem, ktry potwierdza t regu, jest fresk
zlokalizowany w reprezentacyjnym punkcie miasta. Ze wzgldu
na tematyk (zwyciskie zmagania archanioa Michaa, opiekuna
miasta-twierdzy Vega, z archanioem Gabrielem) peni on funkcj propagandow, suy upamitnieniu zwycistwa i podtrzymaniu kultu anioa, a take wiary w moliwoci sprawcze zarwno niebiaskiego obrocy miasta, jak i rzdzcych nim ludzi.
Osobn i licznie reprezentowan kategori stanowi dziea sztuki przywoywane w kontekcie sentymentalnego wspomnienia, czcego teraniejszo z przeszoci, stanowic symbol innych, lepszych czasw. Prawidowo ta dotyczy nie tylko
narracji postapokaliptycznych, lecz take seriali realizowanych
w innych konwencjach, jak Forever, Zabjcze umysy czy 4400.
Fakt, e twrcy seriali s zainteresowani tematyk zwizan ze sztuk i artystami, jest godny odnotowania, cho nie ulega te wtpliwoci, e realizuj owe fascynacje w sposb raczej
stereotypowy lub przynajmniej uproszczajc sytuacje percepcyjne zwizane z ogldem dziea. Te uproszczenia wynikaj
z ograniczonoci rodkw przekazu, ten za dostosowany jest do
moliwoci intelektualnych przecitnych odbiorcw. Pamita
jednak naley, i sztuce w penieniu jej najwaniejszej funkcji
przeszkadza dzi fakt, e nazbyt stawia si j na piedestale.
Sztuka zostaa wyjta z kontekstu ycia codziennego, wygnana
przez uwielbienie, uwiziona w budzcych groz skarbcach
(Arnheim 2011: 345-346), dlatego prezentowanie dzie w seria181
Ksenia Olkusz
lach ma due znaczenie. Popularyzacja dbr artystycznych,

zwaszcza tych uznawanych za wane dla estetycznego rozwoju
ludzkoci, jest zatem istotnym walorem kultury tradycyjnie
uwaanej za przeznaczon dla zunifikowanej wikszoci. W tym
sensie twrcy seriali maj istotny wkad w upowszechnianie
sztuki, postrzeganej jako wysoka, za pomoc intertekstualnych
nawiza, bo tym przecie jest prezentowanie dziea sztuki
w kontekcie innego medium. S to bardzo czsto dziaania
wiadome, poprzedzone wnikliwym rozpoznaniem czy to zasobw muzealnych, czy to kwerendy zwizanej z interpretacj
dzie. Sztuki pikne nie znajduj si wic na marginesie kultury
popularnej, lecz w takim kontekcie i perspektywie stanowi jej
istotny oraz penoprawny skadnik.
Bibliografia:
Arnheim Rudolf, 2011, Mylenie wzrokowe, tum. Marek Chojnacki,
Gdask.
Cabanne Pierre, 2009, Rembrandt, tum. Magorzata Skalska, Warszawa.
Dutton Kevin, 2014, Mdro psychopatw. lekcja ycia pobrana od
witych, szpiegw i seryjnych mordercw, tum. Monika Wyrwas-Winiewska, Warszawa.
Gombrich E.H., 2009, O sztuce, tum. Monika Doliska, Irena Kossowska, Dorota Stefaska-Szewczuk, Pozna.
Grodecka Anna, 2009, Wiersze o obrazach. Studium z dziejw ekfrazy,
Pozna.
Lebioda Dariusz Tomasz, 2015, Louis Ricardo Falero, https://lebioda.wordpress.com/2015/02/08/luis-ricardo-falero/
[dostp:
16.06.2015].
Menzel Gerhard W., 1977, Vermeer, tum. Barbara Ostrowska, Warszawa.
Nicosia Fiorella, 2010, Monet. ycie i sztuka, tum. Hanna Borkowska,
Warszawa.
Popek Stanisaw Leon, 2010, Psychologia twrczoci plastycznej, Krakw.
Rosiska Zofia, 1985, Psychoanalityczne mylenie o sztuce, Warszawa.
Salwa Mateusz, 2010, Iluzja w malarstwie. Prba filozoficznej interpretacji, Krakw.
Schtze Sebastian, 2011, Caravaggio. Dziea wszystkie, Warszawa.
Walther Ingo F., Metzger Rainer, 1997, Vincent van Gogh. The Complete
Paintings, Kln.
182
Seriale w kontekcie kulturowym to czterotomowa monografia

powicona fabularnym serialom telewizyjnym. Jej pierwsz cz
powicamy analizom serialowych ingrediencji, poczwszy od
tytuw, jakimi opatruje si produkcje telewizyjne, poprzez rozterki
moralne i etyczne wybranych postaci, a take ich typy, przemiany
i zasady konstruowania, a po spoeczno-polityczne okolicznoci
ich funkcjonowania w wiecie fikcyjnym, ktrego zwizki
z rzeczywistoci maj charakter pynny, wzajemnie inspirujcy
albo, eby uy mniej taktownego sformuowania, obosieczny.
W czci zaproponowanych tu uj istotnym punktem odniesienia
staje si okrelona konwencja literacka i filmowa oraz sposoby jej
przeamywania i tym samym prowadzenia gry z dnym
niespodzianek odbiorc. Caoci dopeniaj analizy implikacji, jakie
niesie ze sob obecno muzyki i dzie sztuki w utworach
telewizyjnych. ywimy przewiadczenie, e wybrane przez nas
artykuy pozwol zrozumie wag owych czci skadowych dla
procesu tworzenia, produkowania, konsumowania i badania oraz
interpretowania seriali; krtko mwic: ich kluczow rol
w docieraniu do serialowego sedna.
ISBN 978-83-942720-1-2

Seriale W Kontekście Kulturowym - Tom I, Serialowe Sedno PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Seriale W Kontekście Kulturowym - Tom I, Serialowe Sedno PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ARDS

SERIALE W KONTEKCIE KULTUROWYM

SERIALE W KONTEKCIE KULTUROWYM

SERIALE W KONTEKCIE KULTUROWYM

Seriale w kontekcie kulturowym

T zoono niewtpliwie mieli na wzgldzie Ethan

Cytaty zamieszcza si w tumaczeniu Anny Krawczyk-askarzewskiej przyp. red.

nych scenariuszach, z relatywnie pokanymi budetami i jeszcze

Logicznie rzecz biorc, analiz serialowych ingrediencji

Analiza jzykowa tytuw seriali

W polskojzycznej literaturze przedmiotu znajduje si tylko jedno

Analiza jzykowa tytuw seriali

Nazwa stanowi wany element strategii i wizji twrcw

Tytu serialu jest nazw, ktra nie tylko oznacza, ale

https://grabcad.com/library/castle-tv-series-logo [dostp: 06.07.-

http://www.hdwpapers.com/revolution_tv_show_logo_wallpaperwallpapers.html [dostp: 06.07.2015].

Analiza jzykowa tytuw seriali

informacyjn odnosi si do cech i zawartoci przekazu,

3. Budowa jzykowa nazw

A: Alice Alicja, Gravity, Poldark,

http://www.imdb.com/title/tt1783495/ [dostp: 09.07.2015].

Analiza jzykowa tytuw seriali

Niewiele jest tytuw-zda. Wrd nich dominuj asercje

rdo: opracowanie wasne

4. Najpopularniejsze pola semantyczne

rdo: opracowanie wasne

Analiza jzykowa tytuw seriali

Analiza jzykowa tytuw seriali

chowanie pozytywnie, np. Sama sodycz, Luck, Power, Tru Calling

Temat zosta tu zaledwie zarysowany, bo przygotowuj odrbny

Analiza jzykowa tytuw seriali

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako

puje w nich obficie. W tym tekcie chciabym zastanowi si nad

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar

nie jest tak, e symuluje si w serialach powag wyboru, uywa

Naley rwnie chyba czciowo cho zwtpi w mono

Cytat w dobrze oddaje niewspmierno jednak

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar

dukt aksjologicznie bezpieczny i przewidywalny (np. na temat

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar

przewartociowanie: oto widzowie kibicuj postaciom, ktrych

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar

tom dugoterminowe alibi i mono wstrzymania innych

Hipotetyczni wyborcy Underwooda i Kanea, tzw. szarzy

Bohater rozdarty wspczesne seriale jako obszar

(Ze)wntrze za przemiany sytuacyjne

(Ze)wntrze za przemiany sytuacyjne

1.1. Walter White Przecitny?

2 Eksperyment stanfordzki (Stanford Prison Experiment SPE) zosta

Ze(we)wntrz za przemiany sytuacyjne bohatera serialu

3. Triada Osoba, Sytuacja, System

Do owej etyki procesu Zimbardo dodaje jeszcze system, uznajc,

Ze(we)wntrz za przemiany sytuacyjne bohatera serialu

pod mask przecitnego nudziarza. Istnieje jednak pewne ryzyko

4 TED (ang. Technology, Entertainment, Design) jest seri konferencji

bezmylne zrobienie pierwszego kroku,

Ze(we)wntrz za przemiany sytuacyjne bohatera serialu

nikiem jego wadzy s rodki finansowe, ktrych ogromne iloci

4.2. Anonimowo Heisenberga

Ze(we)wntrz za przemiany sytuacyjne bohatera serialu

do, a tym samym zyskiwania, czy wyaniania si drugiej (co nie

W oryginale ,,sure this robe of mine does change my disposition za:

5. Konceptualizacja zwrotu break bad wyniki ankiety