Jerzy Urban, de koppige clown van het communisme

Als iemand in Nederland zich Jerzy Urban nog herinnert, dan is het waarschijnlijk om zijn oren. Het kale hoofd met de markant uitstekende oren was het gezicht van het communistische generaalsregime dat Polen in de jaren tachtig regeerde. Iedere dinsdag stond Urban namens dictator Jaruzelski – de generaal met de zonnebril – de buitenlandse pers te woord.

Polen stond in die tijd in het middelpunt van de internationale belangstelling, want hier barstte het Oostblok. In 1980 was Solidarność opgericht, de eerste niet-communistische massa-organisatie in Oost-Europa. In december 1981 hadden de tanks van generaal Jaruzelski hardhandig een einde gemaakt aan deze georganiseerde oppositie.

Immoreel gedrag

Aan Urban de ondankbare taak om de staat van beleg en het geweld – inclusief dodelijk slachtoffers – goed te praten. Een taak waar hij zich met overgave van kwijtte. Die ijverige inzet voor de failliete linkse dictatuur maakte hem tot een paria onder de Poolse intellectuelen. De naam Urban stond synoniem voor immoreel gedrag.

Van dat beeld maakte hij zijn handelsmerk in het nieuwe kapitalistische Polen. In het boek Het alfabet van Urban uit 1990 mangelde hij de politieke en culturele elite. Het werd een acute bestseller in een land waar de teleurstelling over het kapitalisme toesloeg. Met het verdiende geld richtte hij zijn eigen krant op: NIE, oftewel NEE, waarin vooral het opkomende nationalisme en de katholieke kerk het moesten ontgelden. Daarbij schuwde hoofdredacteur Urban de scabreuze anekdote niet.

Controversiële auteur

Urban werd in 1933 geboren als zoon van welgestelde, atheïstische ouders van Joodse komaf. Hij overleefde de oorlog dankzij een fout van een ambtenaar die de Joodse achternaam Urbach veranderde in Urban. Na de oorlog ging hij studeren. Eerst journalistiek, daarna rechten, maar hij maakte geen studie af. Niettemin ontpopte hij zich tot een bekende en controversiële auteur.

In 1956 bekritiseerde hij het stalinistische bewind met een artikel waarin hij opriep tot persvrijheid en de vloer aanveegde met de planeconomie. Datzelfde jaar werden de stalinisten aan de kant geschoven en kwam de ‘nationale’ communist Wladyslaw Gomulka aan de macht. Urbans aanvankelijke enthousiasme voor dit nieuwe socialistische experiment bekoelde al snel. Die afkeer was wederzijds. Het weekblad Po Prostu, waarin Urban schreef, werd door de autoriteiten opgedoekt en Urban zelf kreeg een publicatieverbod.

De volgende machtswissel pakte beter voor hem uit. In 1970 werd de partij overgenomen door kameraad Edward Gierek, die tot de revolte van Solidarność in 1980 aan de macht bleef. Het socialistische experiment werd opgepompt met leningen uit het Westen. De welvaart steeg aanvankelijk en Jerzy Urban, nu deel van de journalistieke elite, leefde in welstand.

Scherpe tong

In 1980 kozen de meeste Poolse intellectuelen de kant van Solidarność. Zo ook vrijwel de gehele redactie van het weekblad Polityka waar Urban werkte. Urban niet. Hij zag in de vakbond Solidarność alles waar hij een hekel aan had: massaliteit, populisme, chaos, religieus fanatisme en de onrealistische hoop Polen uit de greep van Moskou te bevrijden.

Generaal Jaruzelski was zeer content met de scherpe tong van zijn woordvoerder. De buitenlandse pers mocht ongemakkelijke vragen stellen – over demonstraties, repressie, arrestaties en de zieltogende economie – Jerzy Urban diende ze van repliek. Urban was meer dan een doorgeefluik; hij was co-auteur van de communistische propaganda. Maar nooit was hij lid van de communistische partij. In de jaren vijftig diende hij een aanvraag in, wat hij vierde met een luidruchtig drinkgelag in zijn studentenhuis. Zo luid, dat de communistische studentenvereniging de steun voor zijn aanvraag introk.

Hij probeerde het nog eens in de jaren tachtig, maar generaal Jaruzelski vond dat hij als woordvoerder beter de schijn van onafhankelijkheid kon ophouden. De derde keer was in januari 1990, toen partijleden massaal het zinkende schip verlieten. “Als iedereen uitstapt, stap ik in”, verklaarde Urban. Maar voordat hij kon instappen, was zijn partij al ter ziele.

Jerzy Urban, geboren: 3 augustus 1933, overleden: 3 oktober 2022