Obuwik pospolity

<strong>Obuwik</strong> <strong>pospolity</strong><br />

Cypripedium calceolus L.<br />

Rodzina: Storczykowate – Orchidaceae<br />

EN<br />

Status<br />

W Karpatach polskich gatunek zagrożony<br />

(EN); w Polsce narażony na wyginięcie (VU, V)<br />

– Cz. K.<br />

Morfologia i biologia<br />

Geofit. Bylina 15–50(60) cm wysokości, o kłączu<br />

podziemnym, prostym lub rozgałęzionym.<br />

Łodyga równomiernie ulistniona i delikatnie<br />

omszona. Liście podługowatoeliptyczne. Na szczytach<br />

pędów rozwijają się okazałe kwiaty w liczbie<br />

1 lub 2, a wyjątkowo 3. Są to kwiaty o charakterze<br />

pułapkowym, z trzewikowato wydętą warżką,<br />

osiągającą do 3(4) cm długości, o cytrynowożółtej<br />

barwie zwabiającej owady. Pozostałe działki<br />

okwiatu barwy brunatnopurpurowej. Kwiaty<br />

obuwika pospolitego, zapylane przez pszczolinki<br />

z rodzaju Andrena, nie produkują nektaru, natomiast<br />

w głębi warżki znajdują się jadalne włoski,<br />

których usytuowanie wskazuje jedyną dostępną<br />

drogę wydostania się z pułapki, prowadzącą obok<br />

prętosłupa, gdzie owad dotyka pylnika z lepkim<br />

pyłkiem, w ten sposób przenosząc go na inny<br />

kwiat (Szafer 1969). Liczba chromosomów 2n = 20<br />

(Pogan, Wcisło [w]: Skalińska i in. 1957). Kwitnie<br />

od drugiej dekady maja do końca czerwca,<br />

a w wyższych położeniach górskich do połowy<br />

lipca. Rozmnaża się z nasion i wegetatywnie.<br />

Zasięg ogólny<br />

Gatunek cyrkumpolarny, występujący w Europie,<br />

Azji i Ameryce Północnej. Reprezentuje<br />

element holarktyczny i podelement eurosyberyjski<br />

o charakterze subkontynentalnym (Meusel<br />

120°<br />

60°<br />

60°<br />

80°<br />

40° 40°<br />

120°<br />

60°<br />

i in. 1965; Hultén, Fries 1986). Jego stanowiska<br />

w Europie rozmieszczone są od strefy borealnej<br />

i arktycznej w Skandynawii, przez środkową Anglię,<br />

północno-wschodnią część Hiszpanii, górskie<br />

rejony Francji, Niż Środkowoeuropejski, góry Europy<br />

Środkowej po środkowe Włochy, Bułgarię<br />

i Krym oraz państwa wschodniobałtyckie, Białoruś<br />

i Rosję. W Azji sięga po Japonię, a w Ameryce<br />

Północnej jego stanowiska grupują się głównie<br />

w części wschodniej (Meusel i in. 1965; Künkele,<br />

Baumann 1998). Europejskie maksimum<br />

wysokościowe obuwika znajduje się na wysokości<br />

2200 m n.p.m. we Włoszech, a w Azji na<br />

3650 m n.p.m. w Himalajach (Künkele, Baumann<br />

1998).<br />

Rozmieszczenie w Polsce<br />

<strong>Obuwik</strong> <strong>pospolity</strong> notowany był dotąd w Polsce<br />

na około 250 stanowiskach, które na północy<br />

kraju grupują się głównie w pasie Pojezierzy Bałtyckich,<br />

od Pojezierza Lubuskiego przez Mazury<br />

po Pojezierza Suwalskie, a na południu w większych<br />

lub mniejszych ośrodkach, m.in. takich<br />

jak środkowa część Sudetów, Wyżyna Śląsko-<br />

Małopolska, Wyżyna Lubelska i Roztocze oraz<br />

Pogórze Śląskie, Kotlina Żywiecka, Tatry i Pieniny<br />

(Świeboda 1976; Bernacki 2001b; Bąba,<br />

Kucharczyk 2001). Najwyższe stanowisko w Polsce<br />

znajduje się w Tatrach na Kopieńcu Wielkim<br />

447

---

na wysokości 1280 m n.p.m. (L. Bernacki, mat.<br />

npbl. z 1990 r.).<br />

Rozmieszczenie w Karpatach polskich<br />

W polskiej części Karpat stwierdzono dotąd<br />

32 stanowiska Cypripedium calceolus, przy czym<br />

około 1/3 z nich nie została obecnie potwierdzona.<br />

Notowany był głównie w pasie Pogórza Zachodniobeskidzkiego,<br />

koło Dzięgielowa i Goleszowa na<br />

Ziemi Cieszyńskiej oraz pojedynczo w okolicach<br />

Bielska-Białej i Kalwarii Zebrzydowskiej. Wszystkie<br />

te obserwacje pochodzą z wieku XIX i z pierwszych<br />

60 lat XX wieku (Wimmer 1857; Pelc 1967;<br />

Świeboda 1976; Bernacki 1999). Aktualnie<br />

obecność obuwika w tej części Karpat potwierdzono<br />

tylko na dwóch stanowiskach w Kotlinie<br />

Żywieckiej (P. Nejfeld, L. Bernacki, mat. npbl.).<br />

Największym współczesnym ośrodkiem występowania<br />

tego gatunku w Karpatach są Tatry<br />

Zachodnie, gdzie odnotowano kilkanaście stanowisk<br />

rozmieszczonych od 900 do 1280 m n.p.m.<br />

(Piękoś-Mirkowa 2001a; L. Bernacki, mat. npbl.<br />

z 1990 r.); na drugim miejscu plasują się Pieniny<br />

z łączną liczbą 10 stanowisk (Grodzińska 1976;<br />

Zarzycki 1981). Obecnie brak jest potwierdzenia<br />

stanowiska na Kramnicy w obrębie Skalic<br />

Spiskich (Grodzińska 1976). Informacje o rozmieszczeniu<br />

C. calceolus w Karpatach polskich<br />

uzupełniają jeszcze dwa historyczne już dziś<br />

stanowiska w Kulaszówce koło Lipnicy Wielkiej<br />

(Stecki, Szulc 1957) i w Lesie Czulnia koło Leska<br />

(Zemanek 1981).<br />

Siedliska<br />

Preferuje siedliska zasobne w węglan wapnia.<br />

Pod względem zacienienia wykazuje bardzo szeroki<br />

zakres tolerancji od 0 do około 70%, a lokalnie<br />

nawet do 90%, przy czym w płatach o zacienieniu<br />

przekraczającym 60% pędy płonne zaczynają<br />

dominować w populacji nad generatywnymi<br />

(L. Bernacki, mat. npbl.). Rośnie na rędzinach,<br />

najczęściej próchnicznych, rzadziej inicjalnych<br />

lub brunatnych, wytworzonych z wapieni i dolomitów.<br />

Charakteryzują się one znaczną szkieletowością,<br />

odczynem najczęściej obojętnym lub<br />

zasadowym, rzadziej słabo kwaśnym lub kwaśnym<br />

(pH w H 2 O 5,7–7,5, pH w KCl 5,3–7,3)<br />

i zazwyczaj dużą zawartością węglanów w częściach<br />

ziemistych (3,4–21,0% CO 2 węglanowego)<br />

(Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Miechówka,<br />

mskr.).<br />

Fitocenozy<br />

W Kotlinie Żywieckiej (na Grojcu Średnim) obuwik<br />

rośnie w murawie z klasy Festuco-Brometea,<br />

w sąsiedztwie zbiorowiska oszyjkowego z dominacją<br />

Cornus sanguinea. <strong>Obuwik</strong>owi towarzyszą<br />

tutaj m.in. Brachypodium pinnatum, Agrimonia<br />

eupatoria, Arrhenatherum elatius, Campanula<br />

glomerata, Carlina acaulis, Centaurea scabiosa,<br />

Coronilla varia, Euphorbia cyparissias, Hypericum<br />

perforatum, Ononis arvensis, Ranunculus<br />

serpens subsp. nemorosus, Salvia pratensis,<br />

Salvia verticillata i Trifolium montanum (P. Nejfeld,<br />

mat. npbl. z 2002 r.). W Tatrach występuje<br />

T<br />

H<br />

K<br />

Rg<br />

50°<br />

+ + +<br />

19° 20°<br />

21° 22°<br />

Wisła<br />

+<br />

Soła<br />

Skawa<br />

+<br />

Raba<br />

Dunaje jec<br />

+<br />

Wisłoka<br />

Wisłok<br />

San<br />

23°<br />

50°<br />

Rd<br />

+<br />

Pg<br />

2500<br />

1500<br />

1000<br />

700<br />

0 50 km<br />

400<br />

250<br />

19° 20° 21° 0<br />

22°<br />

49°<br />

448

---

w prześwietlonych brzeżnych partiach<br />

buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum,<br />

na obrzeżach młodników<br />

świerkowych oraz śródleśnych polanach.<br />

Jest gatunkiem typowo ekotonowym,<br />

występującym często w strefie<br />

przejścia między murawą a lasem. Nierzadko<br />

spotyka się obuwika na obrzeżach<br />

lasu graniczącego z nawapienną<br />

murawą naskalną, w towarzystwie<br />

takich gatunków jak: Bellidiastrum<br />

michelii, Hieracium villosum, Galium<br />

anisophyllon, Gymnadenia conopsea,<br />

Sesleria tatrae, Helianthemum nummularium<br />

subsp. grandiflorum, Crepis<br />

jacquinii, Carduus glaucus, Carex<br />

brachystachys, Carlina acaulis, Laserpitium<br />

latifolium, Astrantia major,<br />

Cirsium erisithales, Pimpinella major,<br />

Mercurialis perennis, Prenanthes purpurea,<br />

Galium schultesii, Valeriana<br />

tripteris, Soldanella carpatica oraz<br />

dominującą często Calamagrostis varia<br />

(Delimat i in. 1999; Mirek i in. 2001;<br />

Delimat 2008). Na najwyżej położonym stanowisku<br />

obuwik rośnie w luźnych zaroślach świerka,<br />

modrzewia, jałowca i kosodrzewiny (L. Bernacki,<br />

mat. npbl. z 1990 r.)<br />

Charakterystyka populacji<br />

Większość populacji Cypripedium calceolus<br />

w Karpatach liczy zwykle po kilka lub po kilkanaście<br />

osobników (kęp). Najliczniejsze populacje<br />

obserwowano w Tatrach na wschodnim stoku<br />

Grześkówek w masywie Sarniej Skały, na wysokości<br />

około 1050 m n.p.m. (Mirek i in. 2001) oraz<br />

w otoczeniu Końskiego Żlebu w masywie Suchego<br />

Wierchu, na wysokości 1090 m (Delimat 2008).<br />

Pierwsza z nich, największa w Tatrach, składała<br />

się w 2000 r. z 57 kęp obuwika, liczących łącznie<br />

249 pędów, w tym 179 kwiatowych, wykształcających<br />

od jednego do trzech kwiatów. Maksymalna<br />

liczba pędów przypadająca na jednego osobnika<br />

wynosiła 24. Populacja zajmowała powierzchnię<br />

około 150 m 2 . Druga populacja, nad Końskim Żlebem,<br />

liczyła w 2007 r. łącznie około 200 pędów,<br />

występujących na powierzchni około 100 m 2 .<br />

W populacjach tatrzańskich procentowy udział<br />

pędów kwitnących wynosi od 20 do 70%. Stwierdzono,<br />

że większość kwiatów obuwika nie zawiązuje<br />

owoców, stąd udział osobników owocujących<br />

w populacjach tatrzańskich wynosi maksymalnie<br />

około 20% (Piękoś-Mirkowa 2001a).<br />

Zagrożenia<br />

<strong>Obuwik</strong> <strong>pospolity</strong> ma w Tatrach i w Pieninach<br />

status gatunku zagrożonego, a w pozostałej<br />

części Karpat polskich jest krytycznie zagrożony<br />

lub nawet wymarły. Jest zagrożony, podobnie jak<br />

w większości krajów, ze względu na swe walory<br />

estetyczne, przez co bywa często zrywany lub<br />

wykopywany do ogrodów. Do innych przyczyn<br />

zanikania stanowisk obuwika należy zaliczyć również<br />

niszczenie jego siedlisk, na skutek zmiany<br />

naturalnych drzewostanów lasów liściastych<br />

i mieszanych na jednolite monokultury iglaste,<br />

a także spontaniczną sukcesję na terenach nieleśnych.<br />

Niektóre tatrzańskie stanowiska obuwika<br />

(np. w Dolinie Strążyskiej) są zagrożone z powodu<br />

położenia w pobliżu masowo uczęszczanych szlaków<br />

turystycznych. Odnotowano przypadki niszczenia<br />

obuwika przez wykopywanie całych kęp<br />

tej atrakcyjnej rośliny (Jakuczun 1978).<br />

Ochrona<br />

Cypripedium calceolus chroniony jest w ramach<br />

Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej.<br />

W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.<br />

Dodatkowo wszystkie jego stanowiska w Tatrach<br />

i większość stanowisk w Pieninach chronionych<br />

jest przez sam fakt ich położenia w obrębie parków<br />

narodowych. W Górskim Ogrodzie Botanicznym<br />

Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem<br />

prowadzi się próby uprawy gatunku w warunkach<br />

ex situ. Wskazane byłoby podjęcie stałego<br />

monitoringu wybranych stanowisk obuwika,<br />

zwłaszcza położonych w sąsiedztwie szlaków<br />

turystycznych oraz na stanowiskach, na których<br />

istnieje potencjalne zagrożenie z powodu sukcesji<br />

drzew i krzewów, a w wyższych położeniach<br />

zarośli kosodrzewiny. W miejscach zagrożenia<br />

naturalną sukcesją powinno się dokonywać okresowych<br />

prześwietleń drzewostanów i przerzedzeń<br />

zwartych płatów krzewów.<br />

Zbigniew Mirek i Leszek Bernacki<br />

449